Masalalar
56-masala. Frenel ko‘zgulari bilan o‘tkazilgan tajribada yorug‘lik
manbaining mavhum tasvirlari orasidagi masofa d=0,5 mm, ekrangacha
bo‘lgan masofa L=5 m ga teng. Yashil yorug‘likda ekranda
interferensiya yo‘llari bir-biridan
∆
x=5 mm masofada hosil bo‘ladi.
Yashil yorug‘likning to‘lqin uzunligi
λ
ni toping.
Berilgan:
?
~
5
5
,
5
,
10
5
,
0
5
,
0
3
4
я
m
ю
mm
х
m
L
m
mm
d
λ
−
−
=
=
∆
=
⋅
=
=
Yechish: Masalaning sharti 15.1-§dagi 15.3-15.6 rasmlarga mos keladi.
(15.5) formulaga muvofiq qo‘shni interferensiya yo‘llari orasidagi
masofa
d
L
х
λ
=
∆
. U vaqtda
mkm
L
xd
5
,
0
10
5
5
10
5
10
5
7
3
4
=
⋅
=
⋅
⋅
⋅
=
∆
=
−
−
−
λ
57-masala. Sindirish ko‘rsatkichi n=1,4 bo‘lgan moddadan juda yupqa
parda qoplangan qalin shisha plastinkaga monoxromatik yorug‘lik
(
λ
=0,6 mkm) parallel dastasi normal tushadi. Qaytayotgan yorug‘lik
interferensiya natijasida maksimal susaygan. Yupqa pardaning qalinligi d
aniqlansin.
Berilgan:
00029
,
1
1
=
n
?
~
10
6
,
0
6
,
0
5
,
1
,
4
,
1
6
3
d
м
mkm
n
n
n
−
⋅
=
=
=
=
λ
260
n
1
d
n
2
>n
1
n
3
>n
2
2
ε
1
ε
B
D
L
S
2
F
C
A
Yechish: Yupqa pardaga
tushayotgan
yorug‘lik
to‘lqinidan
ingichka
SA
dastani ajratamiz. Tushish
burchagi
1
ε
≠
0 bo‘lgan hol
uchun bu nurning yo‘li
(15.18) rasmda ko‘rsatilgan.
A
va
B
nuqtalarga
tushayotgan dasta qisman
qaytadi va qisman sinadi.
Yorug‘likning qaytgan AS
1
va BCS
2
dastalari yig‘uvchi
L linzaga tushadi, uning F
fokusida kesishishadi va o‘zaro interferensiyalanadi. Havoning sindirish
ko‘rsatkichi
(n
1
=1,00029)
yupqa
parda
moddasining
sindirish
ko‘rsatkichi (n
2
=1,4) dan kichik, u esa o‘z navbatida shishaning sindirish
ko‘rsatkichi (n
3
=1,5) dan kichik bo‘lganligidan, har ikkala holda ham
qaytish to‘lqin tushayotgan muhitga qaraganda optik jihatdan zichroq
muhitda ro‘y beradi.
Shuning uchun ham AS
1
yorug‘lik dastasining tebranish fazasi A
nuqtadan qaytganida
π
radianga o‘zgaradi va xuddi shuningdek, BCS
2
yorug‘lik dastasining tebranish fazasi ham B nuqtadan qaytishda
π
radianga o‘zgaradi. Natijada bu yorug‘lik dastalari linzaning F fokusida
kesishishidagi interferensiya natijasi xuddi na u va na bu dastaning
tebranish fazalarida hech qanday o‘zgarish bo‘lmagandek ro‘y beradi.
Ma’lumki, yupqa pardalardagi interferensiyada yorug‘likning
maksimal susayish sharti interferensiyaga kiruvchi to‘lqinlarning optik
yo‘l farqi toq sondagi yarim to‘lqinlarga teng bo‘lishi kerakligidan
iboratdir:
2
)
1
2
(
λ
+
=
∆
k
Rasmdan ko‘rinib turibdiki, optik yo‘l farqi
1
2
1
1
2
2
)
(
n
AD
n
BC
AB
n
n
−
+
=
−
=
∆
l
l
.
Binobarin, yorug‘lik intensivligining minimumlik sharti
quyidagi ko‘rinishni oladi.
261
2
)
1
2
(
)
(
1
2
λ
+
=
−
+
k
n
AD
n
BC
AB
Agar
1
ε
burchak nolga intilgan holda kamayib borsa, unda
AD
→
0 va
׀
AV
׀
+
׀
VS
׀→
2d bunda d-yupqa pardaning qalinligi
1
ε
=0
chegarada quyidagiga ega bo‘lamiz:
2
)
1
2
(
2
2
λ
+
=
=
∆
k
dn
,
bundan qidirilayotgan yupqa pardaning qalinligi
2
4
)
1
2
(
n
k
d
λ
+
=
,
k=0,1,2,3,… deb olib, yupqa parda qalinligining mumkin bo‘lgan qator
qiymatlarini olamiz:
mkm
d
n
d
mkm
n
d
33
,
0
3
4
3
;
111
,
0
4
0
2
1
2
0
=
=
=
=
=
λ
λ
.
58-masala. Difraksion panjara sirtiga monoxromatik yorug‘lik normal
tushayapti. Panjaraning davri 2 mkm. Qizil (
λ
1
=0,7 mkm) va binafsha
(
λ
2
=0,41 mkm) yorug‘liklar uchun shu panjara beradigan Difraksion m
aksimumning eng katta tartibini aniqlang.
Berilgan:
?
~
10
1
,
4
41
,
0
10
7
7
,
0
10
2
2
max
7
2
7
1
6
m
m
km
m
m
km
m
m
km
m
d
−
−
−
⋅
=
=
⋅
=
=
⋅
=
=
λ
λ
Yechish: Difraksion panjara bosh maksimumlarining vaziyatini
aniqlaydigan formuladan Difraksion maksimum tartibi m ni aniqlaymiz:
λ
ϕ
/
)
sin
( d
m
=
,
(1)
262
bunda d-panjara davri;
ϕ
-difraksiya burchagi;
λ
-monoxromatik
yorug‘likning to‘lqin uzunligi.
ϕ
Sin
birdan katta bo‘la olmagani uchun,
m soni d/
λ
dan katta bo‘la olmaydi. Ya’ni
λ
d
m
≤
.
(2)
(2) formulaga kattaliklarning qiymatini qo‘yib hisoblaymiz:
86
,
2
7
,
0
/
2
=
≤
m
(Qizil nurlar uchun)
88
,
4
41
,
0
/
2
=
≤
m
(Binafsha nurlar uchun)
Maksimumlar tartibi butun sonlarga teng bo‘lishini inobatga olsak, qizil
yorug‘lik uchun m
max
=2 va binafsha uchun m
max
=4 bo‘ladi.
59-masala. Difraksion panjara N ga yorug‘lik nurlari normal
tushmoqda. Goniometrning ko‘rish trubasini biror
ϕ
burchakka burganda
ko‘rish maydonida uchinchi tartibli (n=3) spektrda
λ
=0,44 mkm chiziq
ko‘rindi. Xuddi shu burchak ostida ko‘rinuvchi spektr chegarasida (0,4
mkm dan 0,7 mkm gacha) yotuvchi
λ
x
to‘lqin uzunliklarga mos keluvchi
biror boshqa spektral chiziqlarni ko‘rish mumkinmi?
Berilgan:
?
~
10
)
7
,
0
4
,
0
(
)
7
,
0
4
,
0
(
,
10
44
,
0
44
,
0
,
3
6
6
х
m
mkm
m
mkm
n
λ
λ
λ
−
−
⋅
−
=
−
=
⋅
=
=
=
Yechish: Difraksiya panjarasiga qo‘llash mumkin bo‘lgan (15.13)
formulaga muvofiq (15.7.§ ga qarang) shunday yozish mumkin.
d sin
ϕ
=n
λ
=n
x
λ
x
,
bu yerda d-panjara L davri, n
x
esa
λ
x
spektral chiziq bo‘lishi mumkin
bo‘lgan spektrning tartibi. U holda
x
x
n
n
λ
λ
=
.
263
Biroq shartga ko‘ra
λ
/
λ
x
nisbat
4
,
0
44
,
0
=1,1 dan
7
,
0
44
,
0
=0,63 gacha
chegarada, ya’ni
1
,
1
63
,
0
<
<
x
λ
λ
o‘zgaradi. Bundan
1
,
1
63
,
0
<
<
n
n
x
yoki n=3 ekanligini e’tiborga olsak,
1,89
<
n
x
<
3,3 .
n
x
butun son, shuning uchun ikki hol bo‘lishi mumkin: n
x
=2 va n
x
=3.
Biroq n
x
=3 bo‘la olmaydi, chunki n ham 3 ga teng; spektrning bitta
tartibiga tegishli bo‘lgan chiziqlar ustma-ust tusha olmaydi (qo‘shila
olmaydi). Demak, n
x
=2. U holda
mkm
n
n
x
х
66
,
0
2
3
44
,
0
=
=
=
λ
λ
, bu
qizil rangga mos keladi;
λ
=0,44 mkm ko‘k rangga mos keladi.
Shunday qilib, uchinchi tartibli spektrning ko‘k rangi (
λ
=0,44
mkm)ga ikkinchi tartibli spektrning qizil rangi (
λ
=0,44 mkm) qo‘shiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |