Физика курси I

А = \ й А = \ғ,йз.
 
(6.4)
а 
а
Иш бирлиги қилиб бир бирликка тенг куч таъсирида жисмни 
бирлик масофага кўчиришда бажарилган иш қабул килинган. 
Халкаро бирликлар тизими (СИ) да иш бирлиги қилиб бир Ньютон 
куч таъсиридаги йўналишда жисмни 
1
метр масофага кўчиришда 
бажарилган иш қабул қилинган ва бу бирлик жоуль (Ж) дейилади.
1 Ж =
1
Н • 1 м.
Мисол: массаси 75 кг бўлган жисмни тик йўналишда 1 метр 
баландликка кўтаришда бажарилган иш — оғирлик кучига карши 
кўйилган кучнинг 1 метр масофада бажарган ишидир. Мазкур куч сон 
жиҳатдан оғирлик кучига тенг бўлиб, йўналиши бўйича унга қарама- 
каршидир, яъни:
А = т§Н =  75 кг-9,81м/с2-1м=736Н-м=736 Ж.
СГС тизимида ишнинг ўлчов бирлиги — эрг. СИ ва СГС 
тизимларидаги ишнинг ўлчов бирликлари орасида қуйидаги муноса- 
бат мавжуд:
1Ж=1Н • 1 м = 1 • 10
5
дина-1 • Ю
2
см = 10
7
эрг.
Амалий жиҳатдан, бажарилган ишнинг қийматини билишдан 
ташкари мазкур иш канча вакт оралиғида бажарилганлигини билиш
94
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ҳам муҳим аҳамиятга эга. Вақт бирлиги давомида бажарилган ишга 
қувват дейилади. Агар й1 вақт давомида йА иш бажарилса, қувват
А = — . 
(6-5)
<И
тарзда ифодаланади, яъни кувват бажарилган ишдан вақт бўйича 
олинган биринчи тартибли ҳосилага тенг. (6.2) тенгликни (6.5) ифо- 
дага қўйиб, куйидагига эга бўламиз:
яъни берилган Ғ$ куч таъсирида жисм катта тезлик билан ҳаракат 
қилиши учун механизмнинг қуввати ҳам катта бўлиши керак.
Қувват бирлиги сифатида СИда в а т т (Вт) қабул қилинган: 
1
в атт— 
1
секунд давомида 
1
жоуль иш бажарадиган қурилманинг 
ёки механизмнинг қувватидир:
Техникада баъзан тизимдан ташкари қувват бирлиги — от к у ч и 
(о.к.) ҳам қўлланилади. Бир от кучи
— 1
секундда 736 Ж иш 
бажарадиган қурилманинг (механизмнинг) қувватидир. Юқорида 
келтирилган сонли мисолни назарда тутсак, 
1
о.к.— массаси 
75 кг бўлган жисмни 1 секунд давомида 1 метр баландликка 
кўтарадиган механизмнинг қувватидир. 
ц
Механикавий иш ва энергия деган икки тушунча ўзаро узвий 
боғлиқ тушунчалардир. Қуйидаги мисоллар оркали бу узвий 
боғланиш ҳақида тасаввур ҳосил қилиш мумкин. Манбалардан 
узатилаётган электр энергиясини истеъмол қилиб, уйимиздаги 
совутгич, кир ювиш машинаси, радио ва ойнаижаҳонлар ишлайди. 
Маълумки, ёнилғининг ёниш жараёнида ажралиб чиққан иссиқлик 
энергияси ҳисобига қишлоқ хўжалик машиналари, нақлиёт воситала- 
ри, кема ва тайёралар ҳаракатга келиб, иш бажаради. Соатнинг 
пружинасини бураб, муайян иш бажарамиз, шу иш ҳисобига соатда 
энергия тўпланади; тўпланган энергия эса механизмларнинг иш 
бажариши учун сарф бўлади. Баландликдан тушаётган сувнинг 
энергияси билан ГЭС ларнинг турбиналари ҳаракатга келади, яъни 
улар иш бажаради; бажарилган иш ҳисобига эса электр энергияси 
ҳосил бўлади; биз бу ерда сувнинг механикавий энергияси 
бажарилган иш воситасида электр энергиясига айланаётганини 
кўрамиз.
Шундай қилиб, бажарилган иш ҳисобига энергия ҳосил қилинади 
ва аксинча, энергия сарфлаб иш бажарилади. Бинобарин, иш 
бажариш қобилияти энергия демакдир.
Энергия йўқдан бор бўлмайди ва йўқолмайди, у факат бир турдан 
бошқа турга ўтади. Биз қуйида механикавий энергиянинг факат икки 
гури — к и н е т и к ва п о т е н ц и а л э н е р г и я л а р билан таниша- 
миз. Бажарилган иш ҳисобига энергия ҳосил бўлишини ва аксинча,
9 5
I
г
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

энергия сарфлаб иш бажарилишини назарда тутсак, иш ва энергия 
(шу жумладан кинетик ва потенциал энергиялар ҳам) бир хил ўлчов 
бирликларида — жоулларда ўлчанишини англаш қийин эмас.
6.2- §. КИНЕТИК ЭНЕРГИЯ
Ҳаракатдаги жисмнинг механикавий энергияси кинетик энергия- 
дир. Умуман энергия жисмнинг иш бажариш кобилияти эканлигини 
назарда тутсак, кинетик энергияга қуйидагича таъриф бериш 
мумкин: кинетик энергия деб ҳаракатланаётган жисмнинг иш 
бажариш қобилиятига айтилади.
Бирор д тезлик билан харакатланаётган жисмнинг кинетик 
энергияси қандай ифодаланади? Бу ифодани топиш учун дастлаб 
тинч турган ва массаси ш бўлган жисмга ўзгармас ташқи Т 
куч 
таъсир этаётган ҳолни қарайлик. Мазкур куч таъсирида жисм 
ҳаракатга келиб, ё( вақт оралиғида ҳаракат йўналишида ёз 
масофани босиб ўтади; натижада унинг тезлиги О дан йЪ га қадар 
ошади ва ташки куч жисм устида мусбат иш бажаради. Ташқи куч ё1 
вақт давомида жисм устида йА га тенг иш бажарса, шу вақт 
оралиғида унинг кинетик энергияси О дан йЕ* га ошади. Бошқача 
айтганда, ташки кучнинг бажарган иши жисмнинг кинетик энергия- 
сининг орттирмасига тенг:
йА=йЕ„ 
(6.6)
Маълумки, Ғ кучнинг жисмни йз га кўчиришда бажарган иши: 
йА = (Ғйз) = Ғйзсоза = Ғ$йз,
бу ерда а — Ғ ва йз векторлар орасидаги бурчак, 
Ғ, — жисмга
таъсир этувчи кучнинг йз кўчишга проекцияси. Жисм ҳаракат 
килаётган инерциал саноқ тизимида унга таъсир этувчи куч 
Ньютоннинг иккинчи қонуни:
-р 
Ду
Ғ = т—
формула орқали ифодаланади. Мазкур кучнинг фақат ҳаракат 
йўналишига проекцияси
г 
йЪ
Ғ‘ = т^1
иш бажаради (бунда йЪ/й1 — тезланишнинг ҳаракат йўналишига 
проекцияси). Бу кучнинг йз масофада бажарган иши:
й А = Ғ хйз = т - ^ й з  
(6.7)
йз масофани жисм с = й з/й ( тезлик билан босиб ўтади ва 
бинобарин: йз = ий(; бу муносабатни (
6
.
7
) га қўйиб, йз масофада 
бажарилган иш учун қуйидаги ифодага эга бўламиз:
йА = т ~ и й ( = та йи.
а(
(
6
.
6
) га асосан (
6
.
8
) тенгликни қуйидагича ёзамиз:
йЕ* = ти йи.