Физика курси I

§ берилган катталиклар бўлгани учун 
босимнинг симоб устуни (Л)нинг миллиметрларда ўлчанган бирлиги 
(мм сим. уст.) қўлланилади: 1 атм=760 мм сим. уст.; 1 мм сим. уст. ж
« 133 Па.
10.3- §. СУЮҚЛИКЛАРНИНГ ҲАРАКАТ ВА МУВОЗАНАТ ТЕНГЛАМАСИ
Суюқликлар ҳаракатининг ҳақиқий манзарасини аниқлаш учун 
механика конунларини татбиқ этган вақтда суюқлик заррачалари 
инерциясининг намоён бўлишидан ташқари, яна ички ишқаланиш 
кучлари борлигини ҳам (анча катта тезликлар билан ҳаракатланувчи 
газлар учун сиқилувчанликнинг вужудга келишини ҳам) ҳисобга 
олиш зарур. Суюқликлар ва газлар ҳаракатининг мураккаб 
манзарасини тушуниш учун биз уларни дастлаб ёпишмайдиган ва 
сиқилмайдиган суюклик (идеал суюқлик) сифатида караб чиқамиз.
Ҳаракат тезликлари катта бўлмаганда енгил сиқилувчи газлар 
ҳам унда ҳаракатланувчи жисмларга худди сиқилмайдиган суюқ- 
ликлардек таъсир кўрсатади. Қичик тезликлар билан ҳаракатланув- 
чи суюқлик ичига киритилган жисмларга таъсир этувчи кучларнинг 
пайдо бўлишига асосан ёпишқоқлик сабаб бўлади, катта тезликлар- 
да эса суюқликларнинг инерцияси кўпроқ таъсир кўрсатади. Бу 
кучларнинг миқдори ва йўналиши суюқлик билан унга киритилган 
қаттиқ жисмнинг бир-бирига нисбатан кўчиш тезлигига боғлиқ 
бўлади.
Умуман, суюқликларда таъсир этувчи кучларни ҳажмий кучларга 
ва сирт кучларига ажратиш мумкин. Ҳ а ж м и й к у ч л а р масса йт
12— 467
177
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

га ва у билан боғлиқ бўлган кучга мутаносибдир. Бу кучни ]йУ деб 
белгиласак, / ни ҳ а ж м и й к у ч л а р н и н г з и ч л и г и дейиш 
мумкин. Ҳажмий кучга оғирлик ва инсрция кучлари мисол бўла 
олади. Равшанки, оғирлик кучининг ҳажмий зичлиги 1= р£ (р — 
суювдик зичлиги, § — эркин тушиш тезланиши) . С и р т к у ч л а р и
эса суювдикнинг ҳар бир кичик ҳажмига уни ўраб турган суювдик 
бўлаклари томонидан таъсир этувчи тик ва уринма тарзда йўналган 
кучлардан иборат. Тинч турган суюклик 
(гидростатик идеал 
суювдик) учун уринма кучларни эътиборга олмай, факат тик 
йўналган босим кучларидан иборат ҳолни кўриб чиқайлик. Кичик 
ҳажм бўлакчаси йУ учун узунлиги йх ва кўндаланг кесими юзаси йЗ 
бўлган цилиндрни олайлик ( 10.2-расм). Босим кучининг цилиндрнинг