Fizika kafedrasi

1 

 

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS  

MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI  

 

 

TOShKENT AVTOMOBIL - YO’LLAR INSTITUTI 

 

 

 

FIZIKA   KAFEDRASI

 

 

 

                                                                                                                                  

                              

Tasdiqlayman 

№  9,  11-mart    2009 yil. 

K.T.F. ilmiy – uslubiy kengashi 

raisi t.f.n. dots. Misirov Sh.Ch. 

                                                           

 

 

 

 

FIZIKA  

“MEXANIKA” bo’limdan mustaqil ish va

 

amaliy mashg’ulotlarni bajarish uchun uslubiy qo’llanma.

 

 

 

 

 

                                              

 

 

                                                                                               

Tuzuvchilar; dots. K.K.Zokirov

 

                                                                                                       dots. Misirov Sh.Ch  

                                                                                                        kat.o`qi. Mamarajabov Sh. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Toshkent – 2009 yil

 

 

 

 

 

2 

 

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS  

MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI  

 

 

TOShKENT AVTOMOBIL - YO’LLAR INSTITUTI 

 

 

 

FIZIKA   KAFEDRASI

 

 

 

                                                                                                                                  

                              

                                                 Tasdiqlayman 

                                                    №  9,   11-mart    2009 yil. 

                                                           K.T.F. ilmiy – uslubiy kengashi 

                                                    raisi t.f.n. dots. Misirov Sh.Ch. 

                                                           

 

 

 

 

FIZIKA  

“MEXANIKA” bo’limdan mustaqil ish va

 

amaliy mashg’ulotlarni bajarish uchun uslubiy qo’llanma.

 

 

 

 

 

                                               

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Toshkent – 2009 yil

 

 

 

 

3 

 

                                                                    Kirish 

 

Ushbu  o’quv-metodik  qo’llanmada  Oliy  o’quv  yurtlarida  Umumiy  fizika 

kursining  amaliy  mashg’ulotlarini  o’qitishda  mustaqil  ishlarni  amalga  oshirishga 

ahamiyat  berilgan.  O’quvchi-talaba  ma’ruza  mashg’ulotlarida  olgan  bilimlarini 

mustahkamlash,  ko’nikmalar  hosil  qilish  va  baholash  talablariga  imkoniga  ega 

bo’ladigan  amaliy  mashg’ulotlarda  masala  yechishga  e’tibor  qaratiladi.  O’quv 

rejasida  ham  1/1  miqdorda  soatlar  taqsimlanishini  ko’rishimiz  mumkin.  Fizikada 

masalalar har  bir bo’limda  mavjud bo’lib  bu bo’limlarni o’zida  mujassam  qilgan 

turli  masalalar  to’plamlari  bor.  Masalan,  namunaviy  dasturda  ko’rsatilganidek, 

M.S.  Sedrik  tahriri  ostida,  Chertov,  Vorobev  hammuallifligida  hamda  V.S. 

Volkenshteynlarning 

Umumiy  fizika  kursidan  masalalar  to’plamlaridan 

foydalanish  talab  etiladi.  Biz  shulardan  V.S.  Volkenshteynning  masalalar 

to’plamini  Mexanika  qismining  Kinematika  bo’limi  masalalarini  yechishni 

ko’rsatib o’tamiz. Masalalar shartiga ko’ra hayotiy bo’lishi va tabiat qonunlaridan 

olinganligi  yoki  qo’llash  mumkin  bo’lgan  hamda  dolzarbligi  bilan  ajralib  turishi 

lozim. Ushbu o’quv-metodik qo’llanmada masalalarning yechilish usullaridan biri 

keltirilgan. Baholi qudrat masalani yengil usul bilan yechishga ahamiyat berilgan. 

Masalani yechishda tasavvur kerak bo’ladi, tasavvur qilish uchun uning chizmalari 

ham  keltirilishi  talab  etiladi.  Chizmalardan  o’quvchi-talaba  ilgay  olmagan 

jihatlarini  ham  aniqlash  mumkin  bo’ladi.  Masalalar  yechilish  tartibiga  ko’ra 

bajarilishi lozim bo’ladi.  

 

Ushbu  metodik-qo’llanma  o’quvchi-talaba  va  o’qituvchilar  uchun  ham 

yordamchi  qo’llanma  sifatida  tavsiya  etiladi.  Uslubiy  qo’llanma  fizika  fani 

o’qitiladigan barcha yo`nalishdagi bakalavrlar uchun mo’ljallangan.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 

 

1.1. Avtomobil  o’z  harakati  vaqtining  birinchi  yarmida 

soat

кm /

80

  tezlik  bilan, 

qolgan  vaqtida  esa 

soat

кm /

40

  tezlik  bilan  harakatlangan.  Avtomobil 

harakatining o’rtacha tezligi topilsin. 

Yechish:   

O’rtacha tezlik 

t

s







 ifoda bilan aniqlanadi, bu yerda 

2

2

2

1

2

1

t

t

S

S

S













,  

chunki  

.

2

2

1

t

t

t





  Ya’ni  

)

(

2

2

1









t

S

. 

Bundan  

2

2

)

(

2

1

2

1





















t

t

 

soat

кm /

60







 

 

1.2. Avtomobil yo’lning birinchi yarmini   

soat

кm /

80

 tezlik bilan,  qolgan  yo’lni 

esa 

soat

кm /

40

  tezlik  bilan  bosib  o’tgan.  Avtomobil  harakatining  o’rtacha  tezligi 

topilsin. 

Yechish:  

O’rtacha tezlik 

t

s







 

 ifodadan aniqlanadi. Bu yerda  

;

2

1

t

t

t





 

2

2

1

S

S

S





:  

U holda 

,

2

;

2

2

2

1

1





s

t

s

t





 

Bundan 

2

1

2

1

2

)

(













S

t

    (2)  ifodani  (1)  ga  qo’yib, 

2

1

2

1

2

1

2

1

2

)

(

2





























S

S

  ifodani 

olamiz. 

Hisoblash natijasida 

soat

кm /

33

,

53

120

6400

40

80

40

·

80

·

2

2

2

1

2

1

























 

1.3.  Paraxod  daryoda  A  punktdan  V  punktga 

soat

кm /

10

1





    tezlik  bilan 

qaytishda  esa 

soat

кm /

16

2





  tezlik  bilan  harakatlanadi.  1)  Paraxodning 

o’rtacha tezligi, 2) daryoning oqim tezligi topilsin. 

Yechish:    

A) 

,

0











U





  yoki 



X

o’qiga proyeksiyalab,   

s

m

U

/

3

0











 ni topamiz. 

B) 

,

0











U





  yoki 



X

o’qiga proyeksiyalab,    

s

m

U

/

1

0











 ni topamiz. 

V) 

,

0











U





 vektorlarni uchburchaklar qoidasi bo’yicha qo’shib, 

          

s

m

U

/

24

,

2

5

1

4

2

2

0

















  ekanligini aniqlaymiz. 

 

1.5.  Samolyot havoga nisbatan  

soat

кm /

800

1





 tezlik bilan uchmoqda. G’arbdan 

sharqqa  tomon 

sek

m /

15

2





  tezlik  bilan  shamol  esib  turibdi.  Samolyot  yerga 

nisbatan  qanday  tezlik  bilan  uchishi  va  1)  janubga,  2)  shimolga,  3)  g’arbga,  4) 

sharqqa  siljishi  uchun  meridianga  nisbatan  qanday  burchak  tashkil  qilib  uchishi 

topilsin. 

 

 

5 

 

Yechish:  

A) 

,

0











U





yoki skalyar ko’rinishda        

2

2

0

U









 

Son  qiymatlari  qo’yib  va 

soat

кm

s

м

U

/

54

/

15





  ekanligini  hisobga  olib, 

soat

кm /

798

2





  qiymatni  olamiz.  Rasmdan  ko’rinadiki 

0

0

cos

,

















сos

 

,

998

,

0

cos





  

:

4

0





Samolyotning harakat kursi janubiy-g’arb tomonga. 

 

B) 

,

0











U





yoki skalyar ko’rinishda     

2

2

0

U









      yoki      

soat

кm /

798

0





. 

     

,

0







сos



  bo’lgani  uchun,   

0

cos









. 

,

998

,

0

cos





:

4

0





  Samolyotning 

harakat kursi shimoliy-g’arbiy tomonga. 

V)

,

0











U





yoki 



X

o’qiga 

proyeksiya 

ko’rinishida, 

.

0

U









 

soat

кm /

746

54

800









. Samolyotning harakat kursi g’arb tomonga. 

G) 

,

0











U





yoki 



X

o’qiga proyeksiya ko’rinishida, 

.

0

U









 

soat

кm /

854

54

800









. Samolyotning harakat kursi sharq tomonga. 

 

1.6.  Samolyot  A  punktdan  sharq  tomondagi  300  km  uzoqlikda  joylashgan  B 

punktga  uchmoqda.  Quyidagi  hollarda  samolyotning  bu  masofani  uchib  o’tish 

vaqti topilsin: 1) shamol bo’lmaganda, 2)  shamol janubdan shimolga esganda va 

3)  shamol  g’arbdan  sharqqa  esganda.  Shamolning  tezligi 

sek

m /

20

1





 

samolyotning tezligi 

.

/

600

2

soat

кm





 

Yechish: 

A) 

;

5

,

0

;

0

soat

t

l

t







        B) 

,

2

2

2

0

U

t

l



















 bundan 

2

2

0

2

U

l

t







 ni aniqlaymiz: 

     yoki 

min

2

,

30

504

,

0





soat

t

 

V) 

;

0

U

l

t







  

min

8

,

26

45

,

0

672

300







soat

t

  

 

1.7.  Qayiq  suvga  nisbatan 

soat

км /

2

,

7

  tezlik  bilan  qirg’oqqa    tik  yo’nalishda 

harakat qilmoqda. Oqim qayiqni 150 m pastga sudradi. Daryoning kengligi 0,5 km. 

1)  Daryo  oqimining  tezligi  va  2)  qayiqning  daryodan  o’tishi  uchun  sarf  qilingan 

vaqt topilsin. 

 

Yechish: 

Qayiqningt  daryoga  nisbatan  harakati 

t

L







 

formula  bilan  aniqlanadi,  undan 

.

250 s

L

t







 

Xuddi  shu 

t

  vaqt  ichida  qayiq  qirg’oqqa  nisbatan 

l

  masofaga  siljigan,  undan  tashqari  qayiqning 

qirg’oqqa  nisbatan  tezligi,  daryo  tezligiga  teng,  u 

holda  

 

6 

 

 

       

:

t

l

U



        

с

м

U

/

6

,

0



. 

 

 

 

 

1.8.  Vertikal  yuqoriga  otilgan  jism  3  sek  dan  keyin  yerga  qaytib  tushdi.  1) 

Jismning  boshlangich  tezligi  qanday  bo’lgan?  2)  Jism  qanday  balandlikka 

ko’tarilgan? Havoning qarshiligi hisobga olinmasin. 

 

Yechish:  

Kinematika  tenglamalarini  u  o’qiga  proyeksiyalar  bo’yicha 

yozamiz. 

 

 

 

:

2

)

(

2

0

gt

t

t

y







 

 

 

gt

t





0

)

(





 

Eng  yuqoriga  ko’tarilish  nuqtasida 

;

)

(

1

h

t

y



   

,

0

)

(

1



t



  ya’ni  

2

2

1

1

0

gt

t

h







 va 

:

0

1

0

gt







 bu yerda  

2

/

1

t

t



: 



1

t

ko’tarilish vaqti. Bundan 

,

0

gt





  

;

2

/

0

gt





 

;

2

2

2

1

2

1

2

1

gt

gt

gt

h







       

2

2

1

gt

h



  son  qiymatlarini  qo’yib 

;

/

7

,

14

0

с

м





   

м

h

11



 qiymatlarni olamiz. 

 

1.9.  Tosh  10  m  balandlikka  otilgan.  1)  Tosh  qancha  vaqtdan  keyin  yerga  qaytib 

tushadi?    2)  Agar  toshning  boshlangich  tezligi  ikki  marta  oshirilsa,  u  qancha 

balandlikka ko’tariladi ? Havoning qarshiligi hisobga olinmasin. 

 

Yechish: 

1.8.  masalaning  yechimidan  foydalanamiz  va  tenglamalar 

sistemasini yozamiz; 

 

 

2

1

0

0

gt

t

h







      

 

  (1) 

 

 

1

0

0

gt







     

 

  (2) 

 

 

1

2 t

t



  

 

 

 

  (3) 

bundan 

 

2

0

gt





 

 

 

  (4) 

 

 

8

2

0

gt

h



  

 

 

  (5) 

u holda 

    (5)  dan     

g

h

t

0

8



,  bundan   

c

t

9

,

2



        (2)  dan       

g

t

0

1





;      Agar 

0



  ni  2marta 

orttirsak, ko’tarilish vaqti ham 2 marta ortadi.    (1) dan 

0

2





h

;   

2

4

2

2

1

1

t

g

t



;   

 

 

7 

 

 

 

.

40

4

2

4

0

2

1

1

0

м

h

gt

t

h



























 

 

1.10.  300  m  balandlikdagi  aerostatdan  tosh  tashlangan.  1)  Aerostat 

sek

m /

5

  tezlik 

bilan yuqoriga ko’tarilayotganda, 2) 

sek

m /

5

  tezlik  bilan  pastga  tushayotganda  va 

3)  aerostat  bir  joyda  turgandagi  hollarda  toshning  yerga  tushguncha  o’tadigan 

vaqtni 

hisoblang. 

Havoning 

qarshiligi 

hisobga 

olinmasin. 

 

 

Yechish: 

Masalani qo’zg’almas sanoq sistemasi, yerga nisbatan yechamiz. 

U  holda  boshlang’ich  vaqt  momentida  toshning  yerga  nisbatan  tezligi 

нисб





 

quyidagi tezliklar yig’indisiga teng: 



  Toshning aerostatga nisbatan tezligi 

0





тош



. 



  Aerostatning yerga nisbatan tezligi 



:  ya’ni 

.

0













нисб

 

Shunday  qilib 

0



t

  da  toshning  tezligi  aerostatning  tezligiga  teng.  Dastlabki  vaqt 

momentida  tosh, 





boshlang’ich  tezlikga  ega  bo’lgan  holda,  yuqoriga  qarab 

uchadi  va 

1

t

  vaqt  ichida 

2

2

1

1

gt

h



      (1)    balandlikka  ko’tariladi.(1.8.  masalaning 

yechimiga qarang) Eng yuqori ko’tarilish nuqtasida to’xtab, u pastga qarab harakat 

qiladi va 

2

t

 va 

2

t

 vaqt ichida 

2

2

2

1

gt

h

h





   (2)  masofani o’tadi.  

Umumiy vaqt

 

2

1

t

t

t





            (3) 

Yuqoriga harakatlanganda tezlik 

1

gt





 

Bundan 

g

t





1

    (4) . 

(4) ni     (1) ga  qo’yib 

g

h

2

2

1





 ni olamiz: 

(2) tenglamani shakl almashtiramiz. 

2

2

2

2

2

gt

g

h







. 

Bundan            

g

gh

t

2

2

2







      (5) 

(4)     va     (5)   ni    (3)   ga qo’yib 





g

gh

t

2

2











;            

s

t

4

,

8

