1
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOShKENT AVTOMOBIL - YO’LLAR INSTITUTI
FIZIKA KAFEDRASI
Tasdiqlayman
№ 9, 11-mart 2009 yil.
K.T.F. ilmiy – uslubiy kengashi
raisi t.f.n. dots. Misirov Sh.Ch.
FIZIKA
“MEXANIKA” bo’limdan mustaqil ish va
amaliy mashg’ulotlarni bajarish uchun uslubiy qo’llanma.
Tuzuvchilar; dots. K.K.Zokirov
dots. Misirov Sh.Ch
kat.o`qi. Mamarajabov Sh.
Toshkent – 2009 yil
2
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOShKENT AVTOMOBIL - YO’LLAR INSTITUTI
FIZIKA KAFEDRASI
Tasdiqlayman
№ 9, 11-mart 2009 yil.
K.T.F. ilmiy – uslubiy kengashi
raisi t.f.n. dots. Misirov Sh.Ch.
FIZIKA
“MEXANIKA” bo’limdan mustaqil ish va
amaliy mashg’ulotlarni bajarish uchun uslubiy qo’llanma.
Toshkent – 2009 yil
3
Kirish
Ushbu o’quv-metodik qo’llanmada Oliy o’quv yurtlarida Umumiy fizika
kursining amaliy mashg’ulotlarini o’qitishda mustaqil ishlarni amalga oshirishga
ahamiyat berilgan. O’quvchi-talaba ma’ruza mashg’ulotlarida olgan bilimlarini
mustahkamlash, ko’nikmalar hosil qilish va baholash talablariga imkoniga ega
bo’ladigan amaliy mashg’ulotlarda masala yechishga e’tibor qaratiladi. O’quv
rejasida ham 1/1 miqdorda soatlar taqsimlanishini ko’rishimiz mumkin. Fizikada
masalalar har bir bo’limda mavjud bo’lib bu bo’limlarni o’zida mujassam qilgan
turli masalalar to’plamlari bor. Masalan, namunaviy dasturda ko’rsatilganidek,
M.S. Sedrik tahriri ostida, Chertov, Vorobev hammuallifligida hamda V.S.
Volkenshteynlarning
Umumiy fizika kursidan masalalar to’plamlaridan
foydalanish talab etiladi. Biz shulardan V.S. Volkenshteynning masalalar
to’plamini Mexanika qismining Kinematika bo’limi masalalarini yechishni
ko’rsatib o’tamiz. Masalalar shartiga ko’ra hayotiy bo’lishi va tabiat qonunlaridan
olinganligi yoki qo’llash mumkin bo’lgan hamda dolzarbligi bilan ajralib turishi
lozim. Ushbu o’quv-metodik qo’llanmada masalalarning yechilish usullaridan biri
keltirilgan. Baholi qudrat masalani yengil usul bilan yechishga ahamiyat berilgan.
Masalani yechishda tasavvur kerak bo’ladi, tasavvur qilish uchun uning chizmalari
ham keltirilishi talab etiladi. Chizmalardan o’quvchi-talaba ilgay olmagan
jihatlarini ham aniqlash mumkin bo’ladi. Masalalar yechilish tartibiga ko’ra
bajarilishi lozim bo’ladi.
Ushbu metodik-qo’llanma o’quvchi-talaba va o’qituvchilar uchun ham
yordamchi qo’llanma sifatida tavsiya etiladi. Uslubiy qo’llanma fizika fani
o’qitiladigan barcha yo`nalishdagi bakalavrlar uchun mo’ljallangan.
4
1.1. Avtomobil o’z harakati vaqtining birinchi yarmida
soat
кm /
80
tezlik bilan,
qolgan vaqtida esa
soat
кm /
40
tezlik bilan harakatlangan. Avtomobil
harakatining o’rtacha tezligi topilsin.
Yechish:
O’rtacha tezlik
t
s
ifoda bilan aniqlanadi, bu yerda
2
2
2
1
2
1
t
t
S
S
S
,
chunki
.
2
2
1
t
t
t
Ya’ni
)
(
2
2
1
t
S
.
Bundan
2
2
)
(
2
1
2
1
t
t
soat
кm /
60
1.2. Avtomobil yo’lning birinchi yarmini
soat
кm /
80
tezlik bilan, qolgan yo’lni
esa
soat
кm /
40
tezlik bilan bosib o’tgan. Avtomobil harakatining o’rtacha tezligi
topilsin.
Yechish:
O’rtacha tezlik
t
s
ifodadan aniqlanadi. Bu yerda
;
2
1
t
t
t
2
2
1
S
S
S
:
U holda
,
2
;
2
2
2
1
1
s
t
s
t
Bundan
2
1
2
1
2
)
(
S
t
(2) ifodani (1) ga qo’yib,
2
1
2
1
2
1
2
1
2
)
(
2
S
S
ifodani
olamiz.
Hisoblash natijasida
soat
кm /
33
,
53
120
6400
40
80
40
·
80
·
2
2
2
1
2
1
1.3. Paraxod daryoda A punktdan V punktga
soat
кm /
10
1
tezlik bilan
qaytishda esa
soat
кm /
16
2
tezlik bilan harakatlanadi. 1) Paraxodning
o’rtacha tezligi, 2) daryoning oqim tezligi topilsin.
Yechish:
A)
,
0
U
yoki
X
o’qiga proyeksiyalab,
s
m
U
/
3
0
ni topamiz.
B)
,
0
U
yoki
X
o’qiga proyeksiyalab,
s
m
U
/
1
0
ni topamiz.
V)
,
0
U
vektorlarni uchburchaklar qoidasi bo’yicha qo’shib,
s
m
U
/
24
,
2
5
1
4
2
2
0
ekanligini aniqlaymiz.
1.5. Samolyot havoga nisbatan
soat
кm /
800
1
tezlik bilan uchmoqda. G’arbdan
sharqqa tomon
sek
m /
15
2
tezlik bilan shamol esib turibdi. Samolyot yerga
nisbatan qanday tezlik bilan uchishi va 1) janubga, 2) shimolga, 3) g’arbga, 4)
sharqqa siljishi uchun meridianga nisbatan qanday burchak tashkil qilib uchishi
topilsin.
5
Yechish:
A)
,
0
U
yoki skalyar ko’rinishda
2
2
0
U
Son qiymatlari qo’yib va
soat
кm
s
м
U
/
54
/
15
ekanligini hisobga olib,
soat
кm /
798
2
qiymatni olamiz. Rasmdan ko’rinadiki
0
0
cos
,
сos
,
998
,
0
cos
:
4
0
Samolyotning harakat kursi janubiy-g’arb tomonga.
B)
,
0
U
yoki skalyar ko’rinishda
2
2
0
U
yoki
soat
кm /
798
0
.
,
0
сos
bo’lgani uchun,
0
cos
.
,
998
,
0
cos
:
4
0
Samolyotning
harakat kursi shimoliy-g’arbiy tomonga.
V)
,
0
U
yoki
X
o’qiga
proyeksiya
ko’rinishida,
.
0
U
soat
кm /
746
54
800
. Samolyotning harakat kursi g’arb tomonga.
G)
,
0
U
yoki
X
o’qiga proyeksiya ko’rinishida,
.
0
U
soat
кm /
854
54
800
. Samolyotning harakat kursi sharq tomonga.
1.6. Samolyot A punktdan sharq tomondagi 300 km uzoqlikda joylashgan B
punktga uchmoqda. Quyidagi hollarda samolyotning bu masofani uchib o’tish
vaqti topilsin: 1) shamol bo’lmaganda, 2) shamol janubdan shimolga esganda va
3) shamol g’arbdan sharqqa esganda. Shamolning tezligi
sek
m /
20
1
samolyotning tezligi
.
/
600
2
soat
кm
Yechish:
A)
;
5
,
0
;
0
soat
t
l
t
B)
,
2
2
2
0
U
t
l
bundan
2
2
0
2
U
l
t
ni aniqlaymiz:
yoki
min
2
,
30
504
,
0
soat
t
V)
;
0
U
l
t
min
8
,
26
45
,
0
672
300
soat
t
1.7. Qayiq suvga nisbatan
soat
км /
2
,
7
tezlik bilan qirg’oqqa tik yo’nalishda
harakat qilmoqda. Oqim qayiqni 150 m pastga sudradi. Daryoning kengligi 0,5 km.
1) Daryo oqimining tezligi va 2) qayiqning daryodan o’tishi uchun sarf qilingan
vaqt topilsin.
Yechish:
Qayiqningt daryoga nisbatan harakati
t
L
formula bilan aniqlanadi, undan
.
250 s
L
t
Xuddi shu
t
vaqt ichida qayiq qirg’oqqa nisbatan
l
masofaga siljigan, undan tashqari qayiqning
qirg’oqqa nisbatan tezligi, daryo tezligiga teng, u
holda
6
:
t
l
U
с
м
U
/
6
,
0
.
1.8. Vertikal yuqoriga otilgan jism 3 sek dan keyin yerga qaytib tushdi. 1)
Jismning boshlangich tezligi qanday bo’lgan? 2) Jism qanday balandlikka
ko’tarilgan? Havoning qarshiligi hisobga olinmasin.
Yechish:
Kinematika tenglamalarini u o’qiga proyeksiyalar bo’yicha
yozamiz.
:
2
)
(
2
0
gt
t
t
y
gt
t
0
)
(
Eng yuqoriga ko’tarilish nuqtasida
;
)
(
1
h
t
y
,
0
)
(
1
t
ya’ni
2
2
1
1
0
gt
t
h
va
:
0
1
0
gt
bu yerda
2
/
1
t
t
:
1
t
ko’tarilish vaqti. Bundan
,
0
gt
;
2
/
0
gt
;
2
2
2
1
2
1
2
1
gt
gt
gt
h
2
2
1
gt
h
son qiymatlarini qo’yib
;
/
7
,
14
0
с
м
м
h
11
qiymatlarni olamiz.
1.9. Tosh 10 m balandlikka otilgan. 1) Tosh qancha vaqtdan keyin yerga qaytib
tushadi? 2) Agar toshning boshlangich tezligi ikki marta oshirilsa, u qancha
balandlikka ko’tariladi ? Havoning qarshiligi hisobga olinmasin.
Yechish:
1.8. masalaning yechimidan foydalanamiz va tenglamalar
sistemasini yozamiz;
2
1
0
0
gt
t
h
(1)
1
0
0
gt
(2)
1
2 t
t
(3)
bundan
2
0
gt
(4)
8
2
0
gt
h
(5)
u holda
(5) dan
g
h
t
0
8
, bundan
c
t
9
,
2
(2) dan
g
t
0
1
; Agar
0
ni 2marta
orttirsak, ko’tarilish vaqti ham 2 marta ortadi. (1) dan
0
2
h
;
2
4
2
2
1
1
t
g
t
;
7
.
40
4
2
4
0
2
1
1
0
м
h
gt
t
h
1.10. 300 m balandlikdagi aerostatdan tosh tashlangan. 1) Aerostat
sek
m /
5
tezlik
bilan yuqoriga ko’tarilayotganda, 2)
sek
m /
5
tezlik bilan pastga tushayotganda va
3) aerostat bir joyda turgandagi hollarda toshning yerga tushguncha o’tadigan
vaqtni
hisoblang.
Havoning
qarshiligi
hisobga
olinmasin.
Yechish:
Masalani qo’zg’almas sanoq sistemasi, yerga nisbatan yechamiz.
U holda boshlang’ich vaqt momentida toshning yerga nisbatan tezligi
нисб
quyidagi tezliklar yig’indisiga teng:
Toshning aerostatga nisbatan tezligi
0
тош
.
Aerostatning yerga nisbatan tezligi
: ya’ni
.
0
нисб
Shunday qilib
0
t
da toshning tezligi aerostatning tezligiga teng. Dastlabki vaqt
momentida tosh,
boshlang’ich tezlikga ega bo’lgan holda, yuqoriga qarab
uchadi va
1
t
vaqt ichida
2
2
1
1
gt
h
(1) balandlikka ko’tariladi.(1.8. masalaning
yechimiga qarang) Eng yuqori ko’tarilish nuqtasida to’xtab, u pastga qarab harakat
qiladi va
2
t
va
2
t
vaqt ichida
2
2
2
1
gt
h
h
(2) masofani o’tadi.
Umumiy vaqt
2
1
t
t
t
(3)
Yuqoriga harakatlanganda tezlik
1
gt
Bundan
g
t
1
(4) .
(4) ni (1) ga qo’yib
g
h
2
2
1
ni olamiz:
(2) tenglamani shakl almashtiramiz.
2
2
2
2
2
gt
g
h
.
Bundan
g
gh
t
2
2
2
(5)
(4) va (5) ni (3) ga qo’yib
g
gh
t
2
2
;
s
t
4
,
8
Do'stlaringiz bilan baham: |