:
/
1
2
s
m
a
1.22. Jismning bosib o’tgan yo’li
s
ning
t
vaqtga bog’liqligi
3
2
Ct
Bt
At
s
tenglama orqali berilgan, bunda
sek
m
A
/
2
2
/
3
sek
m
B
va
.
/
4
3
sek
m
C
1) Tezlik
ning va tezlanish
a
ning vaqt
t
ga bog’liqligi, 2) harakat boshlanishidan 2 sek
o’tgandan keyin jismning bosib o’tgan yo’li, tezligi va tezlanishi topilsin.
sek
t
3
0
intervalda 0,5 sek dan oralatib yo’l, tezlik va tezlanishning grafigi
chizilsin.
Yechish:
A) Jismning tezligi
:
dt
dS
:
3
2
2
Ct
Bt
A
;
/
12
6
2
2
s
m
t
t
Jismning tezlanishi
;
6
2
Ct
B
dt
d
a
2
/
24
6
s
tm
a
.
B) Jismning bosib o’tgan masofasi,
13
3
2
4
3
2
t
t
t
S
U holda
c
t
2
vaqt o’tgandan so’ng
м
S
24
ekanligini aniqlaymiz.
s
m /
38
.
/
42
2
s
a
1.23. Jismning bosib o’tgan yo’li
s
ning
t
vaqtga bog’liqligi
2
Ct
Bt
A
s
tenglama orqali berilgan, bunda
sek
m
B
m
A
/
3
,
6
va
.
/
2
2
sek
m
С
Jismning 1 sek
dan 4 sek gacha bo’lgan vaqt chegarasidagi o’rtacha tezligi va o’rtacha tezlanishi
topilsin.
sek
t
5
0
intervalda 1 sek dan oralatib yo’l tezlik va tezlanishning grafigi
tuzilsin.
Yechish:
s
m
t
t
t
t
t
t
/
5
)
(
2
1
2
2
1
2
2
1
2
2
Mos holda
:
1
3
3
3
t
S
s
m
t
t
t
t
t
t
/
7
)
(
2
1
3
2
2
2
3
2
3
3
O’rtacha tezlanish
t
a
:
Ct
B
dt
dS
2
bo’lgani uchun,
s
m
Ct
B
/
2
2
0
0
s
m
Ct
B
/
6
2
2
2
s
m /
8
3
Shunda
;
/
2
2
0
1
0
1
1
s
m
t
t
a
;
/
2
2
1
2
1
2
2
s
m
t
t
a
;
/
2
2
2
3
2
3
3
s
m
t
t
a
;
/
2
2
3
с
м
a
1.25. Jismning bosib o’tgan yo’li
s
ning
t
vaqtga bog’liqligi
3
2
Dt
Ct
Bt
A
s
tenglama orqali berilgan, bunda
2
/
14
,
0
sek
m
С
va
3
/
01
,
0
sek
m
D
. 1) Harakat
boshlangandan qancha vaqt o’tgandan keyin jismning tezlanishi
2
/
1
sek
m
ga teng
bo’ladi ?
2) Shu vaqt oralig’ida jismning o’rtacha tezlanishi nimaga teng bo’ladi?
Yechish: Oniy tezlik
dt
dS
: Tezlanish
:
2
2
dt
S
d
a
;
3
2
2
Dt
Ct
B
v
dt
dS
Dt
C
dt
S
d
6
2
2
2
ni hosil qilamiz. Shunday qilib,
,
6
2
Dt
C
a
bundan
D
C
a
t
6
2
s
t
12
O’rtacha tezlanish
:
t
a
2
3
2
Dt
Ct
B
bo’lgani
uchun,
;
0
1
0
1
t
t
t
ni topish mumkin:
bu yerda
s
t
12
1
0
0
t
:
;
3
2
2
0
0
0
Dt
Ct
B
2
1
1
1
3
2
Dt
Ct
A
bundan
)
(
3
)
(
2
2
0
2
1
0
1
t
t
D
t
t
C
:
)
(
3
)
(
2
0
1
2
0
2
1
0
1
t
t
t
t
D
t
t
C
a
:
)
(
3
2
0
1
t
t
D
C
a
:
/
64
,
0
2
s
m
a
1.26.Balandligi
m
H
25
bo’lgan minoradan tosh
s
m /
15
0
tezlik bilan gorizontal
otilgan. 1) Toshning qancha vaqt harakatlanishi, 2) minora asosidan qancha
x
S
masofada yerga tushishi, 3) yerga qanday
tezlik bilan tushishi va 4) yerga
tushish nuqtasida uning trayektoriyasi bilan gorizont orasidagi
burchak topilsin.
Havoning qarshiligi hisobga olinmasin.
14
Yechish:
Toshning vertikal yo’nalishda ko’chishi
2
/
2
gt
h
S
y
(1)
gorizontal yo’nalishda
t
l
S
x
x
(2)
(1) tenglamadan
;
/
2
g
h
t
s
t
26
,
2
(2) tenglamadan
;
t
l
x
m
l
9
,
33
toshning tezligi
2
2
y
x
Tezlikning vertikal tashkil etuvchisi
,
gt
y
Natijada
2
2
)
( gt
x
.
tezlik vektorining yo’nalishi bilan uning gorizontal tashkil etuvchisi vektori
orasidagi burchak,
bu qidirilayotgan burchakdir.
Rasmdan ko’rinadiki,
:
cos
x
;
)
(
cos
2
2
gt
x
x
.
56
,
0
cos
.
56
0
1.27. Gorizontal otilgan jism
sek
5
,
0
dan keyin tashlanish joyidan gorizontal
bo’ylab 5 m uzoqqa borib tushgan. 1) Jism qanday
h
balandlikning tashlangan.? 2)
U qanday boshlang’ich
0
tezlik bilan tashlangan? 3) U yerga qanday
tezlik
bilan tushgan? 4) Uning yerga tushish nuqtasidagi trayektoriyasi gorizont bilan
qanday
burchakni tashkil qiladi? Havoning qarshiligi e’tiborga olinmasin.
Yechish:
Toshning vertikal yo’nalishida ko’chishi
;
2
/
2
gt
h
S
y
(1)
gorizontal yo’nalishda ko’chishi
t
V
l
S
x
x
(2)
(1) tenglamadan
;
2
/
2
gt
h
m
h
22
,
1
(2) tenglamadan
t
l
ч
ni hosil qilamiz.
:
/
10
s
m
x
Yerga tushgandagi tezligi
:
2
y
2
x
bu yerda
;
gt
y
,
)
(
2
2
gt
x
ya’ni
;
/
1
,
11
s
m
15
Qidirilayotgan
burchak,
tezlik vektori va uning gorizontal tashkil
etuvchisi vektori orasidagi burchakdir. Rasmda
x
cos
9
,
0
cos
0
26
ekanligi ko’rinadi.
1.28. Gorizontal otilgan koptok 5 m uzoqlikdagi devorga urilgan. Koptokning
urilish balandligi koptok otilgan balandlikdan 1 m pastda. 1) Koptok qanday
0
tezlik bilan otilgan? 2) Koptok devorga qanday burchak
ostida uriladi ?
Havoning qarshiligi hisobga olinmasin.
Yechish:
To’pning vertikal bo’yicha ko’chishi
2
2
gt
h
S
y
(1)
Gorizontal bo’yicha
t
l
S
x
x
(2)
;
gt
y
:
t
l
x
(1) tenglamadan
g
h
t
/
2
ni hosil qilamiz. Tezlikning gorizontal tashkil
etuvchisi
h
g
l
x
2
/
:
s
m
x
/
1
,
11
Tezlikning vertikal tashkil etuvchisi
g
h
g
y
/
2
:
h
g
y
2
rasmdan ko’rinadiki,
:
2
h
l
tg
y
x
:
5
,
2
tg
.
68
0
1.29. Tosh gorizontal yo’nalishda otilgandan
sek
5
,
0
o’tgach, uning tezligi
boshlang’ich tezligidan 1,5 marta katta bo’lgan. Toshning boshlang’ich tezligi
topilsin. Havoning qarshiligi hisobga olinmasin.
Yechish:
Toshning tezlik vektori
ni, vertikal
y
va
gorizontal
x
tashkil etuvchilarga ajratish mumkin.
Absalyut kattaligi bo’yicha
2
2
y
x
(1)
bu yerda
:
gt
y
x
5
,
1
shartga asosan (1)
tenglamadan
2
2
2
2
)
(
)
5
,
1
(
gt
x
y
x
(2)
(2) ni yechib
;
)
(
25
,
2
2
2
2
gt
x
x
,
)
(
25
,
1
2
2
gt
x
16
.
/
47
,
4
25
,
1
s
m
gt
x
1.30. Tosh gorizontal yo’nalishda
sek
m
x
/
15
tezlik bilan
otilgandan
sek
1
o’tgach, uning normal va tangensial
tezlanishi topilsin. Havoning qarshiligi hisobga olinmasin.
Yechish:
Toshning to’la tezlanishi
:
g
a
2
2
a
a
a
n
To’la tezlik
^
2
2
y
x
Rasmdan ko’rinib turibdiki
;
cos
g
a
n
x
;
sin
y
g
a
sin
U holda
x
n
g
a
:
2
2
2
t
g
g
a
x
x
n
:
y
g
a
2
2
2
2
t
g
gt
a
x
;
/
2
,
8
2
с
м
a
n
.
/
4
,
5
2
с
м
а
1.31. Tosh gorizontal yo’nalishda
sek
m /
10
tezlik bilan otilganidan
sek
3
o’tgach,
tosh trayektoriyasining egrilik radiusi topilsin. Havoning qarshiligi hisobga
olinmasin.
Yechish:
Toshning normal telanishi
R
a
n
2
(1)
Rasmdan ko’rinadiki
sin
g
a
n
(2)
(1) tenglamadan
n
a
R
2
,
bu yerda
2
2
y
x
Bundan tashqari
2
2
x
y
x
Sin
:
gt
y
Mos almashtirishlarni bajarib,
17
g
gt
gt
g
R
x
x
x
x
x
y
x
y
2
2
2
2
2
2
2
2
)
(
)
(
)
(
.
305 m
R
1.32. Koptok gorizontga
0
40
burchak ostida
sek
m /
10
0
boshlang’ich tezlik
bilan otilgan. 1) Koptok qanday
y
s
balandlikka ko’tariladi ? 2) Koptok otilgan
joydan qanday
x
s
masofaga borib yerga tushadi ? 3) Koptok qancha vaqt
harakatlanadi ? Havoning qarshiligi hisobga olinmasin.
Yechish:
To’pning vertikal bo’yicha ko’chishi
2
)
(
2
0
gt
t
Sin
S
y
(1)
Tezlikning vertikal tashkil etuvchisi
gt
Sin
y
0
(2)
To’pning gorizontal bo’yicha ko’chishi.
t
S
x
)
cos
(
0
(3)
1
t
t
vaqt momentida
,
h
S
y
0
y
ekanini hosil qilamiz, natijada (2) dan
1
0
gt
Sin
(4)
(1) dan
2
)
(
2
1
1
0
gt
t
Sin
h
(5)
(4) dan
1
t
ni aniqlab va (5) ga qo’yib
g
Sin
t
0
1
ni topamiz.
1
2 t
t
vaqt momentida
l
S
x
ni hosil qilamiz: U holda
g
Sin
t
0
2
(6)
To’pning to’la harakatlanish vaqti
s
t
3
,
1
(3) tenglamadan
;
)
cos
(
0
t
l
m
l
10
1.33. Leningraddagi sport musobaqasida sportchi yadroni 16 m 20 sm masofaga
uloqtirdi. O’shanday yadro Toshkentda o’sha sharoitda (Boshlang’ich tezlik va
gorizontga qiyalik o’zgarmaganda) qancha masofaga uchib borar edi ?
Leningradda og’irlik kuchining tezlanishi
2
/
9
,
981
sek
sm
ga, Toshkentda esa
2
/
1
,
980
sek
sm
ga teng.
Yechish:
18
Avvalgi masaladagi (6) formuladan foydalanamiz:
g
Sin
t
0
2
Yadroning gorizontal yo’nalishdagi siljishi
t
l
S
x
)
cos
(
0
Ifodaga
t
ning ifodasini qo’yib,
g
Sin
g
S
2
sin
cos
2
2
0
2
0
U holda
:
2
1
2
0
1
g
Sin
l
2
2
0
2
2
g
Sin
l
:
Bundan quyidagi
1
2
2
1
g
g
l
l
nisbatni aniqlaymiz, yoki
m
g
g
l
l
23
,
16
801
,
9
819
,
9
2
,
16
2
1
1
2
1.34. Gorizontga
0
tezlik bilan qiyalatib otilgan jismning harakat vaqti
sek
t
2
,
2
ga teng. Uning ko’tarilgan eng katta balandligi topilsin. Havoning qarshiligi
hisobga olinmasin.
Yechish:
Vertikal bo’yicha ko’chishi
2
)
(
2
0
gt
t
Sin
S
y
(1)
Jismning
h
balandlikka ko’tarilish vaqtini
1
t
bilan belgilaymiz.
U holda (1) dan
2
2
1
1
0
gt
t
Sin
h
ni olamiz. Yuqori nuқtada
,
0
y
lekin
1
0
gt
Sin
y
Natijada
1
0
gt
Sin
U holda
2
2
2
1
2
1
2
1
gt
gt
gt
h
2
1
t
t
bo’lganligidan
8
2
gt
h
;
m
h
9
,
5
8
2
,
2
8
,
9
2
1.35. Gorizontga
sek
m /
12
0
tezlik bilan
0
45
burchak ostida otilgan jism,
otilgan joydan
S
masofaga borib yerga tushgan. Tosh tushgan joyga tushishligi
19
uchun, qanday
h
balandlikdan toshni shunday
0
tezlik bilan gorizontal
yo’nalishda otish kerak?
Yechish:
Agar tosh gorizontga nisbatan burchak
ostida otilgan bo’lsa,
1
0
cos
t
l
(1)
Bu yerda
g
Sin
t
0
1
2
(1.32. masalaga
qarang.)
Ikkinchi holda
2
0
t
l
1
t
ning ifodasini (1) ga qo’yib
g
t
sin
2
0
1
ni hosil qilamiz. Undan
:
2
2
2
2
2
0
0
2
0
2
g
Sin
g
Sin
t
m
р
3
,
7
8
,
9
2
1
144
1.36. Jismni gorizontga
0
45
burchak ostida
sek
m /
7
,
14
0
tezlik bilan
otilgandan
sek
t
25
,
1
o’tgach, uning normal va tangensial tezlanishi topilsin.
Havoning qarshiligi qisobga olinmasin.
Yechish:
Jismning trayektoriyasining eng yuqori nuqtasiga ko’tarilishi uchun zarur vaqtni
aniqlaymiz: tezlikning vertikal tashkil etuvchisi
1
0
gt
Sin
y
Eng yuqori nuқtada
,
0
y
shu sababli
1
0
gt
Sin
u yerdan
:
0
1
g
Sin
t
s
t
75
,
0
1
Ya’ni
s
t
25
,
1
1
da jism yuқori nuқtadan pastga tushayotgan bo’ladi.
Shunday qilib, tasavvur qilish mumkinki agar jismining gorizontal yo’nalishda
cos
0
y
tezlik bilan uloqtirsak
s
t
t
t
5
,
0
1
2
dan so’nggi
n
a
va
a
larni
aniqlash zarur.
Tezlanishlar uchburchagini tasvirlab, uni tezliklar uchburchagi bilan mos
tushiramiz. Tangensial tezlanish
a
xuddi
tezlik kabi, urinma bo’ylab yo’nalgan.
n
a
a
; To’la tezlanish- bu erkin tushish tezlanishidir.
Rasmdan ko’rinadiki
;
cos
g
a
n
x
;
g
a
Sin
x
Undan
20
x
n
g
a
;
:
y
g
a
Jismning to’la tezligi
2
2
2
0
2
2
)
(
cos
gt
y
x
U holda
:
cos
cos
2
2
2
0
0
gt
g
a
n
:
cos
2
2
2
0
2
gt
gt
g
a
Son qiymatni qo’yib
;
/
15
,
9
2
s
m
a
n
.
/
52
,
3
2
s
m
a
ekanligini aniqlaymiz.
1.37. Jismni gorizontga
0
45
burchak sotida
sek
m /
10
0
tezlik bilan otilgandan
sek
t
1
o’tgach, jism trayektoriyasining egrilik
radiusi topilsin. Havoning qarshiligi hisobga
olinamasin.
Yechish:
Jismning trayektoriyasining eng yuqori nuqtasiga
ko’tarilish vaqtini topamiz.
Uning tezligini veritkal tashkil etuvchisi
1
0
gt
Sin
y
Trayektoriyaning eng yuқori nuqtasida
,
0
í
shu sababli,
/
1
0
gt
Sin
Bundan
:
0
1
g
Sin
t
s
t
7
,
0
1
ya’ni
s
t
1
da jism trayektoriyaning tushish qismida bo’ladi, shunday qilib
jismning gorizontlqal yo’nalishda
cos
0
x
tezlik bilan uloqtirdik deb tasavvur
qilish mumkin. Jismning normal tezlanishi
;
sin
g
a
n
:
2
2
y
x
x
Sin
U sholda
:
2
2
y
x
x
n
g
a
va
21
g
a
R
x
y
x
y
x
n
2
2
2
2
2
:
x
va
y
larni alohida hisoblaymiz.
:
/
2
5
cos
0
s
m
x
s
m
t
t
g
y
/
3
)
(
1
Son qiymatlarni qo’yib,
m
R
3
,
6
ekanligini topamiz.
1.38. Jism gorizontga
burchak ostida
0
tezlik bilan otilgan. Agar jism eng
yuqori ko’tarilish balandligi
m
h
3
va jism trayektoriyasining egrilik radiusi
m
R
3
ga tengligi ma’lum bo’lsa,
0
va
larning kattaligi topilsin.
Yechish:
Jismning
vertikal
yo’nalishdagi
harakat
tenglamasi
gt
Sin
y
0
:
2
)
(
2
0
gt
t
Sin
S
y
Trayektoriyaning yuqori nuqtasida
.
0
y
Shu sababli,
1
0
gt
Sin
, bundan
:
sin
0
1
g
t
Ko’tarilish balandligi
g
Sin
S
h
y
2
2
2
0
(1)
Trayektoriyaning eng yuqori nuқtasida jismning normal tezlanishi
;
2
R
g
a
x
n
Bu yerda
.
cos
0
x
U holda
,
cos
2
2
0
R
g
undan
cos
cos
2
0
gR
gR
(2)
(2) ni (1) ga qo’yib,
:
2
2
cos
2
2
2
R
tg
g
gRSin
h
Bu ifodadan
22
;
2
R
h
tg
;
2
tg
'
30
60
0
: (2) tenglamadan
s
m /
35
,
9
0
1.39. Balndligi
m
H
25
bo’lgan minoradan gorizontga
0
30
burchak ostida
s
m /
15
0
tezlik bilan tosh otilgan. 1) Tosh qancha vaqt harakatda bo’ladi? 2) U
minora asosida qancha uzoqlikda yerga tushadi? 3) U qanday tezlik bilan yerga
tushadi? 4) Toshning yerga tushish nuqtasida uning trayektoriyasi gorizont bilan
qanday burchak hosil qiladi? Havoning qarshiligi hisobga olinmasin.
Yechish:
0
h
balandlikdan gorizontga nisbatan
burchak ostida uloqtirilgan (tashlangan)
eismning harakatini 2-ta etapga ajratish
mumkin;
Jismning eng yuqori A nuqtagacha
harakati,
A nuqtadan
cos
0
x
tezlik bilan
gorizontal uloqtirilgan jismning harakati.
Jismning ko’tarilish balandligi
g
Sin
h
h
h
AC
S
y
2
2
2
0
0
0
Toshning to’la harakatlanish vaqti
;
2
1
t
t
t
bu yerda
g
t
sin
0
1
-jismning
h
balandlikka ko’tarilish vaqti.
Masalada berilganlarni қo’yib,
m
S
y
9
,
27
s
t
77
,
0
1
s
t
39
,
2
2
ekanligini topamiz.
Undan
s
t
16
,
3
Minoraning asosidan toshni yerga tushish joyigacha bo’lgan masofa
,
CD
OC
OD
l
bu yerda
m
g
Sin
OE
СD
10
2
2
2
2
0
m
t
t
CD
x
1
,
31
cos
2
0
2
undan
m
l
1
,
41
Tezlik
;
2
2
y
x
bu yerda
s
m
x
/
13
cos
0
Toshning yerga tushish nuqtasida, toshning harakat trayektoriyasining gorizont
bilan hosil qilgan burchagi
ni
tg
x
y
ifodadan topamiz, bundan
8
,
1
x
y
tg
va
0
61
23
1.40. Bola gorizontga
0
45
burchak ostida
s
m
м
/
/
10
0
tezlik bilan otgan
koptok
m
s
3
uzoqlikda devorga urilgan. 1) Koptokning devorga urilishi ( uning
yuqoriga ko’tarilishida yoki pastga tushishida ) qachon sodir bo’lganligini
aniqlang. 2) Koptok ( otilgan balandlikdan hisoblanganda ) devorga qanday
h
balandlikda urilgan ? 3) Urilish vaqtida koptokning tezligi qanday bo’lgan ?
Havoning qarshiligi hisobga olinmasin.
Yechish:
To’pning eng yuqori nuқtaga ko’tarilish vaqti
(1.38. chi masalaga qarang).
g
Sin
t
0
1
(1)
To’p yuqori nuqtada turganda
;
)
cos
(
1
0
t
S
x
(1) ni hisobga olib,
m
g
Sin
g
Sin
S
x
1
,
5
2
2
cos
2
0
2
0
Demak, to’p devorga yuqoriga ko’tarilishda uriladi. To’p devorga, koordinatasi
2
)
(
2
0
gt
t
Sin
h
S
y
(2)
bo’lganda uriladi. Bu vaqt momentida
,
)
(
0
t
Sin
l
S
x
bu yerdan,
cos
0
l
t
(3)
(3) ni (2) ga qo’yib,
:
cos
2
cos
2
cos
2
2
0
2
2
2
0
2
0
0
gl
tg
l
gl
l
Sin
h
Son qiymatlarni qo’ysak,
m
h
1
,
2
Tezlikning gorizontal tashkil etuvchisi
;
cos
0
x
s
m
x
/
07
,
7
Tezlikning vertikal tashkil etuvchisi
cos
0
0
0
gl
Sin
gt
Sin
y
s
m
y
/
91
,
2
To’la tezlik
2
2
y
x
s
m /
6
,
7
24
1.41. 1) Yerning sutkalik aylanishi, 2) soatdagisoat strelkasining, 3) soatdagi
minut strelkasining, 4) aylana orbita bo’ylab
min
88
Т
aylanish davri bilan
harakatlanayotgan Yer sun’iy yo’ldoshning burchak tezliklari va 5) agar sun’iy
yo’ldoshning orbitasi Yer sirtidan 200 km balandlikda bo’lsa, uning chiziqli tezligi
topilsin.
Yechish:
Burchak tezlik
:
2
T
bu yerda
T
aylanish davri.
A)
s
soat
Т
3
10
4
,
86
24
;
/
10
7
,
72
6
s
rад
B)
;
10
2
,
43
12
3
s
soat
Т
;
/
10
4
,
145
6
s
rад
V)
;
3600
1
s
soat
Т
;
/
10
74
,
1
6
s
rад
Ye)
;
5280
min
88
s
Т
;
/
10
19
,
1
3
s
rад
Yer sun’iy yo’ldoshining chiziqli tezligi
],
[
R
skalyar ko’rinishda
,
90
0
R
RSin
U
bu yerda
;
3
h
R
R
ер
R
yerning radiusi.
U holda
:
)
(
h
R
åð
soat
km /
83
,
7
1.42. Leningrad kengligidagi (
0
60
) yer sirti nuqtalari aylanishining chiziqli tezligi
topilsin.
Yechish:
Chiziqli tezlik
r
((1.4) masalaga qarang) bu yerda
:
2
T
Yerning aylanish davri
.
86400
24
s
soat
T
,
cos
R
r
bu yerda
R
Yerning radiusi.
Bundan
:
cos
2
T
R
.
/
231
86400
5
,
0
10
38
,
6
14
,
3
2
6
s
m
1.43.Samolyotdagi yo’lovchiga Quyosh osmonda qo’zg’almay turgandek
ko’rinishi uchun, samolyot ekvator bo’ylab sharqdan g’arbga tomon qanday tezlik
bilan harakatlanishi kerak ?
Yechish:
Ko’rinib turibdiki, samolyot Yerning chiziqli aylanish tezligiga teng tezlik bilan
harakatlanishi zarur.
25
;
2
R
T
R
Bu yerda
soat
T
24
Yerning aylanish davri,
Ер
л
R
6378
radiusi.
Bundan
soat
km /
1669
1.44. Bir-biridan
m
l
5
,
0
oraliqda ikki disk mahkamlangan o’q
min
/
1600 ayl
chastotaga mos burchak tezlik bilan aylanma harakat qilmoqda. Disk
mahkamlangan o’q bo’ylab uchib boruvchi o’q ikki diskni teshib o’tadi va ikkinchi
diskdagi teshik birinchisidagiga nisbatan
0
12
burchakka siljiydi. O’qning tezligi
aniqlansin.
Yechish:
Aylanma harakat tenglamasi
:
2
2
0
t
t
0
0
ni tanlab olamiz. Masala shartidan
ko’rinadiki, harakat
n
2
burchak tezlik bilan
amalga oshiriladi. Natijada, burchak tezlanish 0 ga teng. Ya’ni burilish
,
t
bundan
t
(1)
2
n
(2)
O’qning tezligi
t
l
(3)
(2) ni (1) qo’yib, so’ngra (1) ni (3) ga qo’yib
n
l
2
ni hosil qilamiz.
Hisoblashlarni bajarib, o’qning tezligini
s
m /
419
ni aniqlaymiz.
1.45. Aylanma harakat qilayotgan g’ildirak gardishidagi nuqtaning
1
, chiziqli
tezligi gardishdan o’qqa 5 sm yaqin bo’lgan nuqtasining
2
chiziqli tezligidan 2,5
marta katta bo’lsa, g’ildirakning radiusi topilsin.
Yechish:
vektor chizma tekisligiga perpendikulyar, shu asosda,
skalyar ko’rinishda
;
r
;
1
R
);
(
2
r
R
Undan
26
5
,
2
)
(
2
1
r
R
R
5
,
2
r
R
R
5
,
12
5
,
1
R
sm
R
3
,
8
1.46. Tekis tezlanish bilan aylanayotgan g’ildirak harakat boshidan
10
N
marta
aylangandan keyin
sek
rad /
20
burchak tezlikka erishsa, uning burchak
tezlanishi topilsin.
Yechish:
Ғildirakning harakat tenglamasi
t
t
t
0
2
0
:
2
Masala shartidan
:
0
0
U holda
t
t
2
2
(1) dan
ni topib,
N
2
ekanligini hisobga olib
2
4
t
N
(3)
ni aniqlaymiz. (2) tenglamadan
t
ni aniqlab, (3) ga qo’yamiz
;
4
2
N
sek
rad /
2
,
3
ni aniqlaymiz.
0
bo’lganligidan,
ning yo’nalishi
ning yo’nalishi bilan mos tushadi.
(1.45 masaladagi rasmga қarang).
1.47. Maxovoy ғildirak harakat boshlanishidan
min
1
t
o’tgach
min
/
720 ayl
ga
mos tezlikka erishadi. G’ildirakning burchak tezlanishi va bir minutdagi aylanish
soni topilsin. Harakat tekis tezlanuvchan deb hioblansin.
Yechish:
G’ildirakning burchak tezligi
t
t
0
)
(
0
0
da skalyar ko’rinishda
t
ni aniqlaymiz. Undan tashqari
27
;
2
n
Bundan;
t
n
t
/
2
:
.
/
25
,
1
2
sek
rad
1.48. Tekis sekinlanib aylanayotgan g’ildirak tormozlanish natijasida 1 min
davomida o’zining tezligini
min
/
300 ayl
dan
min
/
180 ayl
gacha kamaytiradi.
G’ildirakning burchak tezlanishi va bu minut ichidagi aylanishlar soni topilsin.
Yechish:
Son қiymatlarni SI-birliklar sistemasiga o’tkazamiz.
s
t
60
min
1
min
/
3
min
300
1
ayl
ayl
n
Harakatning tekis sekinlanuvchanligidan
.
240
2
2
1
t
n
n
N
Burchak tezlik
t
0
(1)
Bu yerda
2
1
0
n
;
2
2
2
n
(1) dan
0
t
ni hosil qilamiz. Undan
2
2
1
0
/
21
,
0
60
)
3
5
(
14
,
3
2
)
(
2
sek
rad
t
n
n
t
.
1.49. Ventilyator
min
/
900 ayl
chastotaga mos tezlik bilan aylanadi. Ventilyator
o’chirilganidan keyin u tekis sekinlanuvchan harakat qilib, to to’xtaguncha 75
marta aylangan. Ventilyator o’chirilgandan to to’xtaguncha qancha vaqt o’tadi ?
Yechish:
min
/
15
min
/
900
ayl
ayl
n
Harakat tenlamasini skalyar ko’rinishda yozamiz:
t
t
t
0
2
0
2
Bu yerda
N
2
(3)
:
0
n
2
0
(4)
(2) ifodadan
n
t
2
0
(5)
(1) tenglamani (3), (4) va (5) ni hisobga olib qayta yozamiz.
28
:
2
2
2
2
n
N
,
2
n
N
bundan
N
n
2
ifodani (5) tenglamaga qo’yib
n
N
n
N
n
t
2
2
2
ni hosil qilamiz.
s
t
10
15
75
2
1.50. Val
min
/
180 ayl
chastotaga mos o’zgarmas tezlik bilan aylanadi. Val
tormozlangan vaqtdan boshlab son jiҳatdan
2
min
/
3 rad
ga teng burchak tezlanish
bilan tekis sekinlanuvchan aylanma harakat qiladi. 1) Val qancha vaqt o’tgach
to’xtaydi ? 2) To to’xtaguncha u necha marta aylanadi ?
Yechish:
min
/
3
min
/
180
ayl
ayl
n
Aylanma harakat tekis sekinlanuvchan bo’lganligidan, val to’xtaguncha aylanishlar
soni,
t
n
N
2
Burchak tezlik
t
0
Shartga asosan
0
, natijada
t
0
, undan tashqari
2
0
n
,
u holda
2
n
t
,
bundan
s
n
t
28
,
6
2
min
/
4
,
9
ayl
N
.
1.51. Nuqta
sm
R
20
radiusli aylana bfylab o’zgarmas tangensial tezlanish
2
/
5
sek
m
a
t
bilan harakatlanadi. Harakat boshlanashidan qancha vaqt o’tgach
nuqtaning
n
a
normal tezlanishi: 1) tangensial tezlanishiga teng, 2) tangensial
tezlanishidan ikki marta katta bo’ladi ?
Yechish:
Masala shartiga asosan, aylanishlar tekis tezlanuvchanligidan, natijada
:
t
a
:
2
R
a
n
29
Bundan
a
t
;
R
a
n
U holda
a
R
a
t
n
:
a) Agar
a
a
n
bo’lsa, u holda
s
a
R
t
2
5
20
b) Agar
a
a
n
2
bo’lsa, u holda
s
a
R
t
8
,
2
5
20
2
2
1.52. Nuqta
sm
R
10
radiusli aylana bo’ylab o’zgarmas tangensial tezlanish
t
a
bilan harakatlanadi. Agar harakat boshlangandan keyingi beshinchi marta aylanish
oxirida nuqtaning tezligi
sek
sm /
2
,
79
ga teng bo’lsa, nuqtaning
t
a
tangensial
tezlanishi topilsin.
Yechish:
:
dt
d
a
shartga asosan
;
const
a
natijada
t
a
(1)
Bu yerda
:
R
:
2
2
t
N
n
Bundan
:
2
NR
t
(2)
(2) ni (1) ga qo’yib,
s
m
NR
a
/
2
,
0
2
2
1.53. Nuqta
sm
R
10
radiusli aylana bo’ylab o’zgarmas tangensial tezlanish
t
a
bilan harakatlanadi. Agar harakat boshlangandan keyingi beshinchi marta aylanish
oxirida nuqtaning chiziqli tezligi
sek
sm /
10
ga teng bo’lsa, harakat
boshlangandan
sek
t
20
o’tgandan keyin nuqtaning
n
a
normal tezlanishi topilsin.
Yechish:
Normal tezlanish
R
a
n
2
Bu yerda
30
t
bundan
R
t
a
n
2
2
(1)
Burchak tezlanish
ni topamiz.
Tekis tezlanuvchan harakatda biruik vaqtdagi aylanishlarning o’rtacha soni (to’g’ri
chiziqli tekis tezlanuvchan harakatdagi o’rtacha tezlikga o’xshash)
1
_
t
N
t
N
n
bu yerda
5
t
chi aylanish oxiriga mos keluvchi vaqt momenti.
2
0
_
tn
n
n
:
0
0
n
,
natijada
,
2
t
n
N
(2)
Aylanishlar chastotasi
R
v
n
2
2
(3)
(2) dan
1
t
ni (3) ni hisobga olib ifodalaymiz.
NR
t
4
1
(4)
Burchak tezlanish
1
1
t
(5)
Bu yerda
R
1
(6)
(4) va (6) ni (5) ga qo’yib,
2
2
4 NR
ni aniqlaymiz. (1) tenglamadan
2
3
2
2
2
4
/
01
,
0
16
s
m
R
N
R
t
v
a
n
.
1.54. Birinchi yaqinlashishda vodorod atomida elektron aylana orbita bo’ylab
o’zgarmas
tezlik bilan harakatlanadi deyish mumkin. Elektronning yadro
atrofida aylanishining burchak tezligi va normal tezlanishi topilsin. Orbitaning
radiusi
m
r
10
10
5
,
0
va elektronning bu orbitadagi tezligi
sek
m /
10
2
,
2
6
Yechish:
:
2
r
a
n
;
10
7
,
9
10
5
,
0
10
84
,
4
22
10
12
n
a
:
r
sek
rad /
10
4
,
4
10
5
,
0
10
2
,
2
16
10
6
31
1.55. Radiusi
sm
R
10
g’ildirak
2
/
14
,
3
sek
rad
o’zgarmas burchak tezlanish bilan
aylanadi. Harakat boshlanishidan keyingi birinchi sekundning oxirida g’ildirak
gardishidagi nuqtalarning; 1) burchak tezligi, 2) chiziqli tezligi, 3) tangensial
tezlanishi, 4) normal tezlanishi, 5) to’la tezlanishi va 6) to’la tezlanish bilan
g’ildirak radiusi orasidagi burchak topilsin.
Yechish:
A) Tekis o’zgaruvchan aylanma harakat burchak tezlik
.
0
t
0
0
shartda,
,
t
.
1 c
t
da burchak tezlik
sek
rad /
14
,
3
b) Chiziqli tezlik
,
R
s
t
1
da
s
m /
314
,
0
v) Tangensial tezlanish
R
a
, to’la harakat vaqti davomida o’zgarmas;
s
t
1
da
.
/
314
,
0
2
s
m
a
g) Normal tezlanish
,
2
2
2
R
t
R
a
n
.
1c
t
da
.
/
986
,
0
2
s
m
a
n
d) To’la tezlanish
4
2
2
2
1
t
a
a
a
a
n
.
1c
t
da
.
/
03
,
1
2
s
m
a
ye)
4
2
1
1
t
a
a
Sin
, bu yerda
g’ildirakning to’la tezlanish va radius
vektorlar orasidagi burchak. Birinchi sek. oxirida
'
46
17
0
.
305
,
0
09
,
1
314
,
0
n
a
a
Sin
1.56. Nuqta
sm
R
2
radiusli aylana bo’ylab harakatlanadi. Yo’lning vaqtga
bog’lanishi
3
Ct
x
tenglama orqali berilgan, bunda
.
/
1
,
0
3
sek
sm
C
Tezligi
sek
m /
3
,
0
ga teng bo’lganda nuqtaning normal va tangensial tezlanishi topilsin.
Yechish:
:
Ct
dt
S
d
a
6
2
2
n
a
ni
t
orйali ifodalaymiz
:
3
2
Ct
dt
dS
naijada
R
t
C
a
n
4
2
9
Bundan
c
R
a
c
R
a
t
n
n
3
9
2
2
2
2
/
5
,
4
02
,
0
09
,
0
с
м
R
a
n
Do'stlaringiz bilan baham: |