Xromotografik bo’linish jarayoni mexanizmi Xromatografik usullar tahlil qilinayotgan moddaning qo‘zg‘almas va qo‘zg‘aluvchan fazalar orasida tarqalishiga asoslangan. Bu usullar yordamida murakkab aralashmalar tarkibidagi ayrim moddalarni ajratib olish mumkin bo‘lib, farmatsevtik tahlilda ularning qo‘llanilish imkoniyatlari keng.
Xromatografik usullardan quyidagi maqsadlarda foydalanish mumkin:
1. Tabiiy xom ashyolardan biologik birikmalarni ajratib olish
2. Murakkab dori vositalari tarkibidagi ayrim komponentlarni ajratish va tahlil qilish
3.Dori moddalarning chinligini aniqlash
4.Dori moddalar tarkibidagi yot aralashmalarni aniqlash
5. Dori moddalarini saqlash jarayonida borishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarni
o‘rganish
6. Dori moddalarning miqdoriy tahlilini bajarish va x.k.
Xromatografik usullar jarayonning mexanizmiga ko‘ra quyidagicha tasniflanadi:
1.Ion almashinish xromatografiyasi
2.Adsorbsion xromatografiya
3.CHo‘ktirish xromatografiyasi
4.Taqsimlanish xromatografiyasi
5. Oksidlanish-qaytarilish xromatografiyasi va x.k.
Jarayonning shakliga ko‘ra xromatografik usullar quyidagilarga bo‘linadi:
1. Kolonkali xromatografiya
2. Kapillyar xromatografiya
3. Tekislik xromatografiyasi
a) yupqa qatlam xromatografiyasi
b) qog‘oz xromatografiyasi
Shuningdek tahlil qilinayotgan moddaning agregat holatiga qarab, gaz, gaz-suyuqlik, suyuqlik, yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi usullari mavjud.
Xromatografik usullarni tasniflashning boshqa turlari ham bor (sorbentning mahkamlangan va mahkamlanmagan qatlamida boradigan xromatografiya, yuqoriga yo‘nalgan yoki pastga yo‘nalgan, qo‘zg‘aluvchan qatlam xromatografiyasi va b.)
Ushbu mavzuda biz yupqa qatlam xromatografiyasi (YQX) va qog’oz xromatografiyasi usullarini kurib chiqamiz.
Taqsimlanish xromatografiyasi ikki (qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas) faza orasida moddaning tinmay qayta taqsimlanish jarayoniga asoslangan.
Agar qo‘zg‘almas faza nisbatan polyar bo‘lsa, taqsimlanish koeffitsiyentining ortib borishi moddaning siljishini kamayishiga olib keladi. Qo‘zg‘aluvchan faza suyuq bo‘lsa, xromatografik ajratish jarayoni kolonkada, qog‘ozda va yupqa qatlamli sorbentlarda olib boriladi.
Qog‘ozda taqsimlanish xromatografiyasi moddalarning o‘zaro aralashmaydigan ikki suyuqlik orasidagi taqsimlanish koeffitsiyentlarining turlicha bo‘lishiga asoslangan. Bunda suyuqliklardan biri qog‘oz bo‘ylab sekin tarqalsa (qo‘zg‘aluvchan faza) ikkinchisi esa qo‘zg‘almas faza bo‘lib hizmat qiladi. Qo‘zg‘aluvchan faza tekshirilayotgan aralashmani o‘zida eritib birgalikda qog‘oz bo‘ylab siljitadi va uning joyini o‘zgartiradi.
Xromatografiyalash jarayonida qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas fazalar orasida moddaning juda ko‘p marotaba qayta taqsimlanishi jarayoni sodir bo‘ladi. Moddaning qog‘ozda siljish tezligi uning taqsimlanish koeffitsiyentiga bog‘liq. Taqsimlanish koeffitsiyenti esa tekshirilayotgan moddaning ikki fazada qanday erishiga bog‘liq bo‘lib, moddaning qo‘zg‘almas fazadagi konsentratsiyasining S1 qo‘zg‘aluvchan fazadagi konsentratsiyasiga S2 nisbati bilan belgilanadi.
Agar qog‘ozga 2 modda aralashmasi tomizilgan bo‘lsa-yu, ulardan birining taqsimlanish koeffitsiyenti ikkinchisinikidan yuqori bo‘lsa, unda xromatografiyalash jarayonida birinchi modda ikkinchisiga qaraganda qog‘ozda sekin siljiydi va natijada xromatogrammada ular ikki xil joyni egallaydi. Moddalarning qog‘oz bo‘ylab tarqalish xususiyati ularning Rf kattaligi bilan belgilanadi. Rf deb start chizig‘idan xromatogrammadagi modda hosil qilgan dog‘ning markazigacha masofa (a) va start chizig‘idan erituvchilar aralashmasining front chizig‘igacha bo‘lgan masofa (б) lar nisbatiga aytiladi:
Rf =a/б
Moddalarning Rf qiymati turli omillarga: erituvchining xususiyatiga, tarkibning tozaligiga, modda miqdoriga, xromatografiyalash haroratiga, qog‘ozning turiga va boshqalarga bog‘liq.
Ba’zida Rf o‘rniga Rs qiymati ishlatiladi. Rs bu start chizig‘idan xromatogrammada hosil bo‘lgan tekshiriluvchi dog‘ markazigacha bo‘lgan masofa - a va start chizig‘idan standart moddaning dog‘i markazigacha bo‘lgan - a0 masofalar yoki tekshirilayotgan va standart modda Rf qiymatlari nisbatidir. Bunda Rs qiymati 0,5-2 oralig‘ida bo‘lishi kerak.
