Fiskal siyasat ma`seleleri

Byudjet deficitligi. Ekonomikanı tártipke salıwdıń keynscha usıllarınıń qarsılasıları - monetaristlar, usınıs ekonomikası hám ratsional kútiw teoriyası tárepdarları - yaǵnıy ekonomika teoriyası daǵı neoklassik jónelis wákilleri mámleket byudjeti deficitligin salıq-byudjet siyasatınıń eń zárúrli kemshiliklerinen biri dep biledi. Haqıyqattan da, turaqlılıq dáwirinde ámelge asırılǵan hám jalpı talaptı asırıwǵa qaratılǵan fiskal siyasatti xoshametlew quralları mámleket satıp alınǵan zatları hám transfertlarini, yaǵnıy byudjet ǵárejetlerin kóbeytiw hám salıqlardı, yaǵnıy byudjet dáramatların kemeytiw bolıp tabıladı. mámleket byudjeti deficitligin asırıwǵa. Keyns tárepinen usınıs etilgen ekonomikanı mámleket tárepinen tártipke salıw retseptlari defitsitni finanslıq támiynlew dep atalıwı biykarǵa emes.


O`zbekistandag`i fiskal siyasat
Byudjet procesin shólkemlestiriw, mámleket byudjeti dáramatları prognozların islep shıǵıw, sol tiykarda onıń sarp etiw-ǵárejetlerin joybarlaw, COvID-19 pandemiyası menen baylanıslı úlken uǵımsızlıq faktorları tásiri astında kóplegen mámleketler ushın qıyın boladı. Sońǵı jıllarda dawam jetip atırǵan pandemiya kóplegen mámleketlerdiń húkimetlerin ayrıqsha byudjet qurallarından paydalanǵan halda ayrıqsha sharalar kóriwge májbúr etedi. Bunday sharayatta krizisqa qarsı sharalar kóriliwi, atap aytqanda, rezerv hám krizisqa qarsı fondlarni shólkemlestiriw, biznes ushın túrli jeńilliklerdiń ámel qılıw múddetin uzaytırıw, social járdem qamrovi hám kólemin keńeytiw qısqa múddetli ústin turatuǵın wazıypa bolıp tabıladı.²³
Krizis sharayatları byudjetti dúziw hám jırlawdıń ádetiy tártip-qaǵıydalarına maslastırıladı, sebebi kelesi jıl ushın byudjetti tayarlawda tómendegiler zárúr: COvID-19 daǵdarısınıń ekonomikaǵa hám mámleket basqarıwdıń barlıq dárejelerinde mámleket byudjeti jaǵdaylarına tásirin úyreniw; pandemiya menen baylanıslı ústin turatuǵın ǵárejetlerdi jáne de ámelge asırıw hám sharalar kóriw ushın byudjet múmkinshiliklerin bahalaw ekonomikanı qayta tiklew ushın ; byudjet alıwshılardıń finanslıq mútajliklerin esapqa alıw ; COvID-19 menen baylanıslı byudjet hám byudjetten tısqarı mámleket ilajların usınıw hám esapqa alıwdıń tuwrı forması arqalı byudjet qarjları qarıydarlarınıń ashıqlıǵın hám esapdorligini kúsheytiw.
2020-jılda Ózbekstan, dúnyanıń barlıq mámleketleri sıyaqlı, covid-19 pandemiyasınıń unamsız aqıbetlerine dus keldi. Epidemiologiyaliq jaǵdaydıń sezilerli dárejede jamanlasıwı, karantin sheklew ilajların qóllaw fonında ekonomikalıq aktivliktiń tómenlewi, social mashqalalardıń kusheytiwi salıq hám byudjet siyasatın yumshatish, den sawlıqtı saqlaw hám xalıqtı social qollap-quwatlaw qárejetlerin sezilerli dárejede asırıw ushın operativ sharalar kóriwdi talap etdi. Nátiyjede, ekonomikalıq ósiwdiń sezilerli dárejede tómenlewi fonında qosımsha sırtqı qarızlardı tartıw nátiyjesinde byudjet tańsıqlıǵı hám sırtqı qarız muǵdarı artıp barıp atır. Házirgi sharayatta 2021 jıl ushın byudjetti prognozlaw dawam jetip atırǵan uǵımsızlıqtı esapqa alǵan halda ámelge asırıldı.²⁴
2021 jıl ushın byudjet tiykarında jaratılǵan makroekonomikalıq kórsetkishler boljawlarında pandemiya menen baylanıslı jaǵdaynı basqıshpa-basqısh jaqsılaw, ekonomikalıq iskerlik hám mámleket degi ulıwma talap 2021 ning aqırına shekem krizisqa shekem bolǵan dárejege jaqınlasıwı názerde tutılǵan.²⁵
Byudjetti joybarlawda zárúrli hújjet-finanslıq strategiya. Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısı tárepinen qabıl etilgen 2021-2023-jıllarǵa mólsherlengen fiskal strategiya 2021-jılda mámleket byudjeti hám 2022-2023-jıllarǵa mólsherlengen byudjet qaratrini orınlaw shártlerin belgilep berdi.
2021-2023 jıl ushın fiskal siyasat:

• 
  byudjet tushumlarining tolıqlıǵın támiyinlew, mıynet haqı hám oǵan teńlestirilgen tólewler, pensiyalar hám pensiyalardı waqıtında hám tolıq finanslıq támiynlew, sonıń menen birge, xalıqtıń kem támiyinlengen qatlamların qollap-quwatlaw;
  
• 
  isbilermenlik iskerligin jaqsılaw, ekonomikanıń básekige shıdamlılıǵın támiyinlew hám investitsiyalıq ózine tartatuǵındorligini asırıwǵa qaratılǵan salıq reformaın dawam ettiriw;
  
• 
  mámleket byudjeti ǵárejetleriniń natiyjeliligi hám nátiyjeliligin asırıw;
  
• 
  mámleket qarızınıń turaqlılıǵındı támiyinlew hám finanslıq xaterlerdi basqarıw;
  
• 
  ministrlikler hám keńselerdiń byudjetten tısqarı barlıq esap nomerlerin kirgiziw arqalı konsolidatsiyalangan byudjettiń tolıqlıǵın támiyinlew;
  
• 
  byudjet turaqlılıǵındı támiyinlew, sonday-aq konsolidatsiyalangan byudjet kemislikiniń kólemin orta múddette JIO` salıstırǵanda 2% ga kemeytiw.
  

Bul strategiya sheńberinde mámleket salıq sistemasın jetilistiriw tuwrısında qarar qabıl etken halda, Ózbekstan húkimeti Batır programma paydasına tańlaw etdi. Mısalı, salıq siyasatı tómendegi kurslarǵa ótti: mámleket byudjeti dáramatlarınıń turaqlılıǵındı támiyinlew hám "saya ekonomikasıni" kemeytiw boyınsha ilajlardı ámelge asırıw; salıq jeńilliklerin tártipke salıw; import etiletuǵın tovarlar hám jergilikli islep shıǵarılǵan tovarlarǵa aktsiz salıǵı stavkaların (basqıshpa-basqısh) birlestiriw; QQS tólewshilerine salıq salıwdı jáne de jetilistiriw.
Reformanıń mánisi puqaralar hám kárxanalarǵa salıq jugin kemeytiw, dáramat salıǵı jáne social salıq stavkaların 12% dárejesinde birlestiriw, QQS tólewlerin ratsionalizatsiya qılıw, sonıń menen birge, salıq hám májburiy tólewler muǵdarın kemeytiw edi. Sonıń menen birge, fizikalıq adamlardıń buyım - múlkine salınatuǵın salıq, dividendlar salıǵı hám mikro hám kishi kárxanalar ushın birden-bir salıq túsirildi.
Bunday tómenlew salıq nızamshılıǵına ámel qılıw, byudjetke salıq tushumini asırıw máselelerinde jaǵdaynı jaqsılandi. Bul tendentsiya kóplegen skeptiklar argumentlarini biykarlaw etdi hám tuwrı joybarlastırılǵan reformalar óz maqsetlerine jetiwi múmkinligin kórsetdi. Bul ilajlar, álbette, mıywe beredi.
2021-jılda salıq reformaların ámelge asırıw, atap aytqanda, buyım-mulkni salıqqa tartıw salasında jumıslar dawam ettirildi. Mámleketimizde buyım-múlk hám jer salıǵın birlestiriw jolı menen kóshpelis múlk salıǵı basqıshpa-basqısh engizilip atır, salıq salıw administraciyachiligi rawajlanıwlashtirilmoqda hám bul tarawdı jetilistiriw boyınsha basqa zárúrli wazıypalar hal etilip atır.
Qısqa múddette Ózbekstanda ekonomika tarmaqlarınıń ósiw pátlerin krizisqa shekem bolǵan dárejege basqıshpa-basqısh qayta tiklew rejelestirilip atır. 2021 - jılda mámleket byudjeti dáramatlarınıń barlıq taypaları boyınsha ekonomikalıq aktivlikti qayta tiklew esabına dáramatlar 2020 -jılǵa salıstırǵanda kóbeyiwine erisildi, bul mámleket salıq komitetiniń maǵlıwmatlarınan dárek bolıp tabıladı.
Mámleket byudjeti dáramatlarınıń quramında 2021 jıl aldınǵı dáwirlerge salıstırǵanda, mámleket byudjetiniń barlıq dáramatlarınıń yarımın (50% ten joqarı) támiyinlegen tikkeley bolmaǵan salıqlar úlesiniń ósiwi xarakterli bolǵan táǵdirde, qosılǵan baha salıǵı hám aktsiz salıǵı boyınsha tushumlar úlesiniń azmaz tómenlewi gúzetildi., hám 2020 jılda olar 30, 3% edi. Bul dáramat toparınıń tiykarǵı dáramatları (2/3) QQS menen támiyinlenedi. 2020 jılda QQS tushumlari 20 485 mlrd. swmni quradı. hám 2021 jılda -25 572 milliard.jámi, bul 25 jılǵa salıstırǵanda 2020 procentke ko'p bolıp tabıladı.