Филсофия жуўмақлаўшы жазба жумыстың

10-tema. . İlimiy dálillerdiń pedagogikalıq izertlewdegi ornı.
Sabaqtıń jobası
1.Dálildiń filosofiyalıq analizi. Dálildiń áhmiyetli tárepi.
2. Pedagogikalıq izertlewlerde dálillerdiń ornı.
3. Túsindiriwde dálildiń ayırıqsha áhmiyetli elementi
4. .Dálildiń materialliq- texnikaliq yaki metodikaliq tárepi.
5. Ilimiy bilimdi rawajlandirwda ilimiy dálilleri uliwmalastiriwdiń áhmiyeti.
6. İlimiy dáliller konkret gipotezalar hám emprik nızamlar.
7. Ilimiy dálil isenimli baqlaw, eksperiment ónimi. Ilimiy biliwdiń wazypası
Ádebiyatlar
1.Tulenov J.T. Falsafiy madaniyat va manaviyat kamolot. – T., 2000.
2. Tulenov J. Metodologiya nauchnogo tvorchestva.- T.,2001.
3. Mamatov N., Nosirov W, Abdullaevak G. Fanning falsafiy masalalari. T.2000.
4. Izzetova E Pwlatova D.A. Filosofiya i metodologiya nauki. Wquv qwllanma. T., 2013.
1. Ilimiy dóretiwshilikte dáliller kerekli bolıp tabıladı. Dálil bul fakt mánisinde isletiledi. Biz bul temanı jaratar ekenbiz, fakt sózin dálil dep qabıl ettik. Dálil bul – shınılıqtı tastıyıqlawshı biykar etip bolmaytuǵın nárse hám qubılıslar haqqındaǵı bilimler kompleksi. Dálildiń tiykarǵı eki túri bar:
1. Turmıslıq bolǵan real waqıyalar, sıpatlar, qatnaslar, baylanıslıqlar, ózgerisler, processlerdiń ózinde kórsetiledi.
2. Shınlıqtı sıpatlawshı pikirlerdiń tolıqlıǵın, biykar etip bolmaslıǵın, reallıqqa sáykesligin payda etedi.
Qorshap turǵan ortalıqtaǵı barlıq nárse hám qubılıslardıń bar ekenligi turaqlılıǵı, qubılıslarǵa qatnas sıyaqlı processler dálillerge súyengen halda analiz etiledi hám anıqlanadı
(Tiykarınan bolsa dálil bolıwı yamasa bolmaslıǵı múmkin. Bul obektke salıstırǵanda sonday xarakterde boladı. Sebebi, sonday nárse hám qubılıslar bar olar dálil hám sıpattı talap etpeydi. Demek, mine usı nárse hám qubılıstı súwretlew ushın dálilge múráájat etiw shárt emes. Biraq, ilimiy dóretiwshilikte bolsa dálil kerekli talap. Ilimniń ajıralmas bólimi. Sebebi ilim jańa shınılıq bilimlerdi beriw ushın dálillerge tayanadı. Hár bir dóretiwshilik úlgisi filosofiyanıń kategoriyası bolǵan sebep hám aqıbet imkaniyat hám waqıyalar, mazmun hám forma, zárúrlik hám birdenlik, mánis hám qubılıs pútin hám bólim arqalı yaki olardıń metodologiyalıq xarakterinen paydalanıp, óz juwmaqların shıǵaradı. Juwmaqlar dálil túsinigi arqalı ámelge asısırılǵanda dóretiwshilik bekkem orındı iyeleydi. Dóretiwshilik nátiyjesi shınlıqqa aylanadı.
Dálil filsofiyalıq kategoriya sıpatında belgili. Demek ol universal xarakterge iye bolıp, barlıq nárse hám qubılıslarǵa baylanıslı.Solay eken, dálil bul waqıya haqqındaǵı obektiv halda alınǵan hám sıpatlanǵan, ózgermeytuǵın shın bilim.
Dálildiń túrleri tómendegishe: 1. Shın dálil; 2. Ótirik dálil;3. Tolıq dálil; 4. Tolıq bolmaǵan dálil; 5. Shamalaw dálil; 6. Sıpatlanbaǵan dálil; 7. Sıpatlanǵan dálil. 8. Ilimiy dálil hám basqalar.
Ilimiy dóretiwshilikte sonday dáliller bar, olardı qayta islew sıpatlawǵa tuwrı keledi. Sebebi dáwir ótiwi menen hár qanday dálil qayta sıpatlanıwın talap etedi. Bul ásirese ilimiy ashılıwlarda kóbirek kózge taslanadı. Sıpatlanǵan dálil praktikada tikkeley paydalanıladı.
Ilimiy dóretiwshilikte dáliller tiykarında jumıs júrgiziledi. Ilimiy dóretiwshilikte dálillerge ersiw ushın awır hám mashaqatlı miynetti talap etedi. Waqıt ham sabırlılıqtı qáleydi. Dálillerdi qolǵa kirgiziw tikkeley hám tikkeley emes bolıwı múmkin. Eki proces zárúrli ekenligin kórsetedi. Tikkeley emes dálillerdi qolǵa kirgiziwde nárse hám qubılıstıń óz halatı, rawajlanıwın kórsetedi. Tikkeley emes dálillerge jaǵdaylar jaratılıp beriliwi kerek shiyki zat, texnik qurallardı talap etedi.
Dáliller shamalawlardı analizlew ushın tiykar beredi. Sebebi shamalawlar ele shın emes. Shamalawlar biliwdiń belgili shegarası bolsada, adam shamalawlarǵa tiykarlanıp jumıs islemeydi. Shamalawlardıń shınlıǵın tekseriw, anıqlaw dáliller járdeminde ámelge asadı. Shamalawlardıń jasawın tastıyıqlaw yaki biykar etiw waqıyalıqtıń xarakterine qarap tájiriybe yamasa baqlaw modellestiriw, logikalıq jantasıwlar negizinde ámelge asadı.
Hár bir ilimiy izertlew, málim bolǵanınday gipotezalardı ortaǵa taslaw menen bapslanadı. Bul gipotezalar izertlew tiykarın shólkemlestiriwde dálilge mútáj. Atap ótiw orınlı teoriyalar hám dáliller járdeminde ortaǵa qoyıladı hám óz náwbetinde sıpatlanadı. Teoriyalar dálilsiz, dáliller teoriyasız bolıwı múmkin emes. Bolmasa teoriyalar adam miyindegi pikirlerden bolıp qala beredi.
Jámmiyette ayırım mashqalalardı social gumanitar pánlerde, dáliller arqalı tastıyılap bolmasa da olar logikalıq dálillerge tiykarlanadı. Ilimiy izertlewde dálil toplaw bir qansha usıllar arqalı ámelge asırıladı. Bul usıllarǵa: baqlaw, tájiriybe ótkeriw, salıstırıw, analiz hám sintezlestriw, ulıwmalastırıw, formallastırıw, dialog t.b. Mine usı usıllar arqalı dáliller toplanǵanda obekt obektiv halda klassifikaciyalanadı. Obektiv halda toplanǵan dálil ilimiy dóretiwshilikte joqarı bahalanadı. Ilimiy bilimde yaki ilimiy izertlewde dálildiń tómendegi wazıypaların itibarǵa alıwı kerek:
1. Aldıńǵı bilimler tiykarında jańa bilimlerdi payda etiw;
2. Nárse hám qubılıslardı rawajlanıwdıń durıs sáwlelendriw;
3. Obektlerdiń iskerldigin durıs klassifikacyalastırıw ushın tiykar shárt ekenligin esapqa alıw;
4. Obektiv waqıyalıqtı durıs túsindirmwdegi qatnasıwdı kórsetiw.
Ilimiy dóretiwshilikte joqarıda atap ótken dálil túrleri qatnasıwı múmkin. Álbette, olardıń barlıǵı haqqında izertlewshi tolıq sáwlleniwge iye bolıwı, olardı bir-birinen ajıratıw kerek. Bular ámelge aspasa dáliller nátiyje bermewi múmkin. Ilimiy dáliller kúdiretli kúshke iye. Olar aldınnan aytıp beriwdi qurallandıradı. Mısalı: “Quslar hám jánliklerdiń yaǵnıy hawadan awır zatlardıń kosmosqa ushıw qábiletin ullı mexanik N. E. N.E.Jukovskiy tárepinen házirgi zaman aerodinamikasinıń tiykarı bolıp tabılatuǵın kóteriw kúshi teoriyasın jaratıwǵa alıp keldi. Barlıq eń jańa aviaciya hám kosmonavtika quralları raketalar, samolёtlar, vertolёtlar, dirijabllardı proektlestitriw Jukovskiy ashqan aerodinamika tiykarında ámelge asırıldı.¹
Ilimiy izertlewde dáliller izleniwshige hawa menen suwday kerek. Izertlewshi jaratıp atırgan ilimiy jańalıq ashılıw logikalıq dáliller gipotezalar, teoriyalar logikalıq juwmaqlar processinde payda boladı. Nátiyjede eski dáliller biykar etilip jańaları payda boladı.
Demek, ilimiy izertlewde ilimiy dáliller salıstırmalı hám absolyut shınlıqtı tabıw izertlewshiden sheberlikti hám miynetti, izleniwshilikti sezgirlikti, isbilermenlikti, qorǵanıwdı, absolyut saplıqtı obektiv juwmaq shıǵarıwdı talap etedi. Izertlewshi esinen shıǵarmaw kerek, ilimiy izertlew nátiyjesinde alınǵan jańalıqlar, usınıslar, juwmaqlar tek óziniki bolıp qalmaydı, bálki olar jámiyet múlkine aylanadı. Usı processlerdi óz iskerliginde qáliplestirgen alımlar ilim tariyxında az emes. Olar óz dálilleriniń shınlıǵın sıpatlawǵa janların ólimge tikken. Bularǵa mısal inkivizaciya dáwirindegi alımlar (Galiley, Kopernik, Jordano Bruno) iskerliginde kórinedi. Sonday-aq dáliller ilimiy dóretiwshiliktiń quramlı bólimlerin shólkemlestiriledi. Bul processlersiz izleniwshi iskerlik kórsete almaydı.
Ilimiy izertlewlerde dálillerdi tastıyıqlaw hám óz-ózine bolmaydı. Sebebi, izertlewshiniń erisken dálilleri ayırım basqa izleniwshilerge guman payda etiwi múmkin. Bul guman izleniwshini qolaysızlıqlarǵa alıp keledi.Sol sebepten izleniwshi ózi erisken dálildi aqırına jetti dep oylawı kerek emes. Aldındaǵı qarama-qarsılıqlarǵa ruwxıy jaqtan tayar turıwı talap etiledi. Dáliller túrli processlerdi tabıslı ótkennen soń nátiyjessi kórinedi. Ol ózin paraktikada tastıyıqlasa, bul dálilldiń keleshegi jaqtı.

2. Pedagogikalıq izertlewlerde dálillerdiń ornı.

Pedagogikalıq izertlewlerdiń analizi, ashınarlı sońǵı waqıtları ilimiy jumıs penen baylanıslı jaǵday túpten jaqsı tárepke ózgergenligin atap kórsetiwge múmkinshilik bermeydi, ayırım belgili ózgerisler júz bergen bolsa hám olarǵa arnawlı obzor jaratıwı múmkin.

Biraq, keleshekte ápiwayı qáteler hám túsinbewshiliklerge jol qoymaslıq ushın qıyınshılıqlardı anıqlaw áhmiyetli. Ulıwma kemshilik – ilgeri súrilgen kóplep qaǵıydalardıń júzekiligi, olardı qollap-qúwatlawshı tiykarlardıń ázziligi alıp qaraladı. Bir shıǵarmanıń avtorı onıń aktuallıǵın massalıq bilim praktika tiykarında xabar – verbal, háreketsiz keńislikte ornalasıwın kóredi. Bul poziciya ashılmaǵan yamasa dálillenbegen sorawlar payda boladı, oqıtıwshılardıń kásiplik iskerligi ámelge asırılatuǵın aktiv bolmaǵan keńislik ne? Hám avtor massalıq bilim beriw ámeliyatı degende neni názerde tutadı? Massalıq praktika basqa keńislikte emes, bul jerde degen pikirdi ne tastıyıqlaydı? Massalıq ámeliyat basqa keńislikte emes, bul jerde degen pikirdi ne tastıyıqlaydı? Usı bayanattı Rossiya bilimlendiriw akademiyasınıń bilim teoriyası hám pedagogikası institutı qasındaǵı tálimniń zamanagóy mashqalaları ilimiy oraylarda alıp barılǵan izertlew nátiyjeleri menen qanday baylanıslıǵı haqqında hesh nárse aytılmaǵan, onıń obekti tek tálim keńisligi bolǵan házirgi zaman alıp qaraladı.
Basqa izertlewlerdiń aktuallıǵınıń jalǵız sebebi sonda, avtordıń pikirinshe zamanagóy pedagogikalıq izertlewler hám jergilikli bilimlendiriw ámeliyatı analizi pedagogikalıq qániygeler tárepinen talap etiledi hám pedagogikalıq bilimler mashqalasına qızıǵıw artıp barıwına derek beredi. Bul informaciyanı qollap quwatlaytuǵın mısal, súwret yamasa (avtoritetnıx mneniy) keltirilmegen. Túrli janrdaǵı pedagogikalıq shıǵarmalardan alınǵan tekstlerge siltemelerdi baylanıstırıwǵa boladı (tezisler, dissertaciyalar, referatlar, monografiyalar). Biraq temanıń aktuallıǵın tiykarlawda argumentlerdiń zárúrligin hesh kim biykar etpeydi. Sonıń menen birge, logikada temada tiykarı bolǵan ham "argumentaciya" arnawlı ataması pikirdi qollap-qúwatlaw yaki biykar etiw ushın isletiletuǵın bólim bar. Pedagogikalıq argumentaciya mashqalaları ámeliy pedagogikalıq izertlewlerde ilimnen praktikaǵa ótiw jolların tiykarlaw zárúr bolǵan jaǵdayda ásirese aktuallıq payda boladı. Pedagogikada argumentaciya mashqalaları áveliy pedagogikalıq izertlewlerdi ilimnen praktikaǵa ótiw jolların tiykarlaw zárúr bolǵan jaǵdayda ásirese aktuallıq penen júzege keledi.
Obektti úyreniw onı klassifikaciyalastırıw dárejesinen baslanadı (bar jaǵdaydı belgileytuǵın nárseni ańlatadı). Emprik klassifikaciya (faktlar) – teoriyalıq modeldi jaratıw quralı alıp qaraladı. Emprik opisanie (faktlar) teoriyalıq modeldi qurıw quralı. Hár qanday birden hám zárúrli, kerekli hám áhmiyetsiz, praktika processi menen sheńber –sheń baylanıslı bolǵan shınlıqtı kórsetiwshi faktler teoriyanıń isenimli tiykarı. Bul etaptıń argumentleri emprikalıq metodı qollanıladı, ol mısal illyustraciya sıyaqlı metodlardan kórinedi. Mısalı, fakt yamasa arnawlı halat ulıwmalastırıwǵa imkan beredi: mısal arqalı, ol álle qashan ornatılǵan ulıwma poziciyanı bekkemleydi. Mısalı, bu ulıwma fakttı qáliplestiriwge alıp keletuǵın ham keyingi ulıwmalastırıwǵa úles qosatuǵın arnawlı jaǵday. Izertlewshi mısal keltiremiz gápler jazsa bul onıń keyininen mısal keledi degen emes. Kóbinshe úlgi beriledi hám bul álleqashan qáte hám júdá keń tarqalǵan, sebebi úlgile shamalaw bar hám tek norma modelin tiykarlaw ushın isletiliwi múmkin.
Bunnıń sebebi, mısalı hám úlginiń mazmunı uqsas. Súwretlerge kelsek olardı tez-tez kóriw múmkin. Illyustraciya – bul qabıl etiwdiń álleqashan belgili yaki qabıl etilgen ulıwma poziciyasınıń durıslıǵına isenimli bekkemleytuǵın fakt yaki ayrıqsha jaǵday. Dástúrge qarsı dálildi dástúrge qarsı dálil dep ataydı.
Usı dálillew usılı ámeliy pedagogikalıq izertlewlerde kemnen-kem qollanıladı, múmkin ol usı túrdegi shıǵarmalarda emes, bálki tariyxıy ham pedagogikada tiykarǵı bolıp, ózine tánligi ómimishke múrájáát etiw dep alıp qaraladı. Usı ǵan baylanıslı V.I. Semenova dissertaciya qızıqtırıp kelingen. Izertlewdiń birinshi bóliminde ol tariyqqa bet burıp, ásir basındaǵı Tver guverniyasındaǵı awıl mektepleriniń jaǵdayın sıpatladı, S. A. Rachinskiy, sol dáwirdegi ilimler menen parktikantlardıń awıl mektebindegi bilim mazmunı haqqında pedagogikalıq oy-pikirlerin jıynaqlap berdi. Tiykarınan avtor awıldaǵı tárbiya mektebiniń teoriyalıq úlgisin salǵan. Házir bir qatar faktorlardıń (tábiyǵıy jaǵdaylar, adam xızmetiniń sıpatı, mektepler sanınıń azlıǵı) ózgerisiz qalǵanının eskertedi V.I. Semenov Tver oblastınıń házirgi awıllıq Korenichesk mektebiniń bilim beriw sistemasınıń teoriyalıq modelin tiykarlaw ushın aldıńǵı tallaw nátiyjelerin paydalandı.
Intuiciya, gumansız, dóretiwshilik izertlewshiniń aıyrıqsha quramlı bólimi alıp qaraladı. Biraq onıń juwmaqlawshı nátiyjelerinde quramlı bólimler, biraq onı juwmaqlawshıda dúzetiw qıyın.
Intuiciya dóretiwshi izertlewshiniń áhmiyetli quramlı bólegi ekeni sózsiz, biraq onı tayar nátiyjede bekitiw júdá qıyın. Avtorlardıń óz jolınıń «zigzagların» sıpatlaw usınısları az ushıraydı. Qıyın pikirlewlerdiń ayrıqsha bolokları jaqsı dúzilgen gipoteza sáwlelendirilgen. Isenimli dálil retinde qaǵazǵa túsiriw de qıyın. Ol kóbnese usınday informaciyanı qabıllawǵa tayar auditoriya aldında izertlew ideyaların qorǵaw kerekli bolǵan jaǵdayda kórinedi.Isenim bolmasa, basqalardı isendiriw qıyın.Kóplegen izertlewshiler ushın teoriyalıq modeldi qurıw ushın qıyın soraw menen tamamlanadı, Keyin ne islew kerek? Teoriyalıq modelden normativli modelge kóshiw kerek ekeni túsinikli, biraq qalay? Deonitikalıq logikadan «bolıwdan», «bar bolıwdan» is" (sushego) k "ought" logikalıq ótiw joq degen «Yum principi» haqqında belgili. V.V. Kraevskiy pedagogikada bul ótiw ámeliyatqa múrájját etiw arqalı ámelge asadı dep atap kórsetti.Biraq qanday? Bul soraw ashıq qaldı. Juwap izlep júrgizilgen avtoreferatlardı, dissertaciyalardı, monografiyalardı, sabaqlıqlardı analizlewimiz mınaday shamalawǵa alıp keldi.
Bular teoriyalıq modelden normativlik modelge kóshiw barısında haqıyqatında úndew bar, teoriyalıq úlgini bahalaw hám onı dúzetiw maqsetinde júzege asrılǵan tájiriybege normativlik modeldi qurıwdıń ulıwma kórsetpeler teoriyalıq modeldi bahalaw arqalı belgilenedi. Argumentlik dálildi S.I. Maslov normativlik modeldi tiykarlydı. Eń jaqsısın saqlap qalǵan dástúrli Rossiyalıq bayramlar túsinigin kirgiziwi kerek bolǵan mazmundı belgilewge imkaniyat beredi hám sonıń menen birge minneti kórsetedi.
Eksperimentlik izertlew hám oǵan avtordıń qatnasıwı pedagogikalıq izertlewlerge tán ayırıqsha dáliller bolıp tabıladı. Bunda, aymaqtıń ózine tán qıyapasın, avtorlıq mekteplerdi, pedagogikalıq tásir quralların hám basqıshların belgileytuǵın tálim baǵdarların jaratıw járdem beredi. Házirgi klassikalıq emes logikada bar argumentler pedagogikada da qollanıladı, biraq olardıń óz betinshe ayırıqshalıqları bar. Teoriyalıq moeldi qurıw tábiyatı hám tiykarlaw ushın argumentlerdi tańlaw onı bahalaw uslın hám normalıq modeldi qurıw hám argumetaciyalaw ulıwma kórsetpelerdi belgileydi.
Teoriyalıq modelden normalıq modelge ótiwdiń túrli usılları bar. Bul usıl teoriyalıq bar. Bul usıl teoriyalıq modeldi bahalawǵa baylanıslı bolıp, ol ámeliyatqa múrájjat etiwi arqalı ámelge asırıladı. Teoriyalıq modelden normalıq modelge ótiw usılların sonday-aq olardı tiykarlaw usılların biliw ámeliy pedagogikalıq izertlewlerdiń nátiyjeli ámelge asırıw hám onıń pedagogikalıq praktikaǵa tásiriniń zárúrli shárti alıp qaraladı².
Dálil subekt hám obekttiń iseńsheńlik nátiyjesi sıpatında.
Ilimiy dóretiwshilik processi subektke iye hám obektke (nárse) iskerligine baylanıslı. Subekt hám obekt dálildiń eki qanatı Subekt hám obekt filosofiyalıq kategoriyalar. Subekt – bul obektiv álemdegi nárose hám qubılıslardıń mánisin biliw hám olardı salıstırmalı ózegertiriwge tásir etetuǵın iskerlik iyesi. Obekt – bul subekttiń izleniw deregi bolıp, subektge bilim beretuǵın waqıya.
Subekt degende kóbirek jeke, insan iskerligi túsiniledi. Sonıń menen birge ilimiy izertlewde qatnasatuǵın zamanagóy texnikalardan hám insannıń ózin subekt qatarına kirgiziw múmkin. Tiykarǵı subekt basqa janlı barlıqtan óziniń ámeliy iskerligi menen ajıralıp turadı.Subekt iskerligi haqqında I. Kant,G. Gegel, G. Fixteler toqtalıp onıń iskerligin kóp mártebe atap ótken. Obekt iskerligin ózgerttiriw subektkttiń sanasına, oylawı kerek dep túsindirgen. Sananıń iskerligi obektke salıstırmalı birleishi. Subekt izertlew jaǵdayında dáliller tiykarında jumıs júrgizip obektke salıstırmalı ámeliy, sezgi, materiya tárepinen tásir kórsetedi, onı ózgertedi.
Sorawlar
1. Ilimiy izertlewde dálildiń roli?
2. Fakt filosofiyalıq kategoriya?
3.. Dálil subekt hám obekttiń iseńsheńlik nátiyjesi sıpatında?

1 Давранов. Илмий ижод методологияси. Тошкент, 1997, 73-74 бетлер.

2 https://portalus.ru/modules/shkola/rus_readme