Filosofiyanin tiykargi nizam ham kategoriyalari

SAPA HAM SAN. Sapa predmettin (qubilislardin, predmettin) sonday belgisi, ol oni ogan ham onin menen bir tiples predmetler klasina tiyisli qasiyetlerdin jiyindisina iye sipatinda boladi.

Sapaliq belgilikti jogaltiwdan predmet ozi menen ozi boliwdan qaladi, onin predmetlerdin basqa klaslarina tiyisli jana belgilerge iye boladi. Maselen, erigen ruda shlakqa, metallga aynaladi, ospirim

eseyip, jas jigitke, jas jigit kisige, kisi waqittin otiwi menen garriga aynaladi, poselok ulgayip qalaga aynaladi h.t.b.

Sapa kategoriyasi birinshi martebe Aristotel tarepinen analizlendi. Ol fizikaliq dunyaga sapali

qatnasti tiykarladi (kvalitativizm). Orta asirlik sxolastikanin wakilleri «jasirin» sapa problemasi

menen shugillandi. Olarga siltewler menen predmetlerdin, zatlardin har qiyli qasiyetleri menen

tusindirildi (dari emleydi, sebebi onda emlew uqibi h. t. b bar). XVII-XVIII asirlerdegi filosof-

materialistler bul problemaga «birinshi» ham «ekinshi» sapalar tuwrali oy-pikirler menen baylanisli

qatnas jasadi. Biraq asirler boyi dunyaga basqasha koz-qaras, sanliq qatnas qaliplesti ham onda

sapaliq kop turlilik oshirilip qaraldi. Sanliq belgilerdin ashiliwi ulken ahmiyetke iye boldi.

Maselenin bul tarepine kobirek pifagorshilar diqqat boledi, olar tiykarinan sandi-bolmistin tiykari

sipatinda taliymatti islep shiqti.

San - qubilislar, predmetlerdin, protsesslerdin olarga tan qasiyetlerinin rawajlaniw ham

intensivligi boyinsha mugdarga ham sanlarda korinis tabatugin xarakteristikasi.

Pifagorshilardin ham basqa da ozine deyingilerdin oylarin uliwmalastira otirip, Aristotel sandi

bilay tusindirdi: «san degenimiz - sostav boleklerge boliniwi, olardin har biri olar ekew me ya kop

pe, tabiyati boyinsha birew ham belgili bir narse. Qalegen san eger esaplansa kop, al ol olshense

mugdar». (Aristotel. Soch. v n-t. M. , 1974. T. str. 164). Bul filosofiyaliq pikirlewdin adetten

tisqariligina qaramastan (pikir bunnan 2, 5 min jil burin aytilgan), onin manisin tusiniw qiyin emes:

sanliq tarepine zatlardin olshewge ham matematikaliq sawlelendiriwge tan tarepleri kiredi.

Sanliq ham sapaliq ozgerislerdin baylanislarinin konkret formalari kop gana

tabiyattaniwliq-ilimiy nizamlarda korinis tabadi. D.I.Mendeleevtin ximiyaliq elementlerinin

periodliq nizami usinday. Biraq san ozgerislerinin sapa ozgerislerine otiw nizami konkret-ilimiy

nizamlardan ayrilip turadi. Ol sheksiz uliwma, filosofiyaliq xarakterge iye ham dunyaga ko`z-

Даулетбай Жалгасов, [19.05.21 10:24]

qarasliq funktsiyani atqaradi, en aldi menen uzaq hukim surgen dunyaga sanliq mexanistlik koz-

qarasti buzadi.

Gegel ozgerislerdin azayiwi ham ulgayiwi tuwrali sheklengen tusinikti singa ala otirip, oni

«jaman sheksizlik penen» salistirdi ham oni bir turli, monotonli, sanliq ozgerislerde shek joq qubilis

sipatinda qaradi 1+1+1+1. Bul «jaman sheksizlikke» «haqiyqiy sheksizlikti»- sapali shegaralardin

otiwi menen, jana payda boliwlar menen baylanisli azayiw ham kobeyiwge qarsi qoydi.

Sanliq ozgerislerdin sapali ozgerislerge otiw nizami dunyani qiyin, kop sapali, oz ishine

elementar boleklerdi, atomlardi, molekulalardi, kristallardi, taw parodalarin, planetalardi, planetalar

sistemasin, galaktikalardi, metagalaktikalardi alatugin dunyani tusiniwge bagdarlaydi. Olardin

40

barligi bir-birinen tek razmeri, massasi ham basqa da sanliq xarakteristikalari arqali gana ayrilip

turadi, ol har turli sapali birliklerden turli, bolmistin spetsifikaliq, kop turli turlerin anlatadi.

Basqasha aytqanda, nizam dunyanin kop sapaliligin zatlardin har turli sanliq xarakteristikasi

menen ajiralmas baylanista qaraydi.

Qarama - qarsiliqlardin birligi ham guresi nizami

Qarsiliqlar obektiv ham galaba xarakterge iye.

Aytayiq, obektiv dunyanin qalegen

materialliq birligi, har bir protsesi yamasa qubilisi rawajlaniwdagi qarama-qarsi tarep ham

tendentsiyalardin oz-ara tasirinen, qarsiliqlardin payda boliw, qaliplesiw ham sheshiliwinen turadi.

Harekettin ozi qarama-qarsi tareplerden - uzliklilik ham uzliksizlikten turadi. Harekettegi

dene bir waqitta bir orinda turadi ham turmaydi. Bul qarama-qarsiliqtin mudami payda boliwi ham bir

waqitta sheshiliwi hareket boladi.

Tabiyat penen jamiyettin qarama-qarsiliqli xarakteri ilim ham praktikanin magliwmatlari

menen tastiyqlanadi. Hazirgi fizika, maselen, barliq mikroobektlerdin tolqin tarizli ham

korpuskulyar qasiyetlerge iye ekenligin aytadi.

Jamiyettin tiykarin ham ogan xarakterli ishki qarsiliqlar, birinshi gezekte ondiriwshi kushler

menen ondiris qatnaslarinin arasindagi qarama-qarsiliq quraydi.

Adamzat biliwi ham qarama-qarsiliqli. Aqiri, biliw protsesi mudami oylawdin obektke

jaqinlasiwi ham tabiyatti adamnin oyinda sawlelendiriw «oli», abstrakt jagdayda emes, al

harekettin mangi protsesinde, qarama-qarsiliqlardin payda boliwinda ham olardin sheshiliwinde

boladi.

Solay etip, qarsiliqlar rawajlaniwdin tiykarin quraydi, olar obektivlikke iye, tabiyat ham

jamiyet, putkil bizdi qorshagan dunya menen ajiralmas birlikte.

Dialektikaliq qarsiliqlar qarsiliq, qarama-qarsiliq, ayirmashiliq, konflikt, birdeylik h.t.b.

kategoriyalari arqali ashiladi.

Qarsiliq ham qarama-qarsiliqti ten manisli tusinikler sipatinda tusiniw bar. Shininda da,

malim qubilis qarsiliqli yamasa ol qarama-qarsiliqlardin birliginen turadi dew bir soz esabi. Degen

menen qarsiliqti qarama-qarsiliqlardin arasindagi qatnas sipatinda qaraw durisiraq boladi.

Protsessler ham qubilislar rawajlaniwdin qarama-qarsi tareplerdin ya tendentsiyalarinan

turatugin qarsiliq sipatinda boladi. Solay etip, «qarama-qarsiliq» tusinigi («protivopolojnost»)

qarama-qarsiliqtin har bir tarepin anlatiwga, al «qarsiliq» - usi tareplerdin oz-ara qatnaslarin,

qarama-qarsiliqlardin oz-ara qatnaslarin anlatiwga baylanisli qollaniladi.

Ayirmashiliq - qarsiliqtin korinisinin bir formasi. Aytayiq, tutiniw ham almasiw quninin,

qunnin turaqli ham ekvivalentli formalari. Sonday-aq tovar tutiniw quni ham qun sipatinda eki turli

Даулетбай Жалгасов, [19.05.21 10:24]

jasawga iye. Biraq bul eki turli birdey emes jasaw ayirmashiliqqa osip shiqsa, ayirmashiliq qarama-

qarsiliqqa ham qarsiliqqa osip shigadi.

«Ayirmashiliq» tusinigi bir waqitta predmetlerdin bir-birinen ayirmashiligin, ekinshi bir

momentte dialektikaliq qarsiliqtin formasin yamasa qarsiliqtin rawajlaniwindagi basqishti anlatadi.

«Qarsiliq» tusinigi menen «konflikt» tusinigin shatastiriwga bolmaydi. Qarsiliq predmettin

yamasa qubilistin rawajlaniwinin putkil barisinda omir surse, konflikt qarsiliqtin belgili momenti

gana bola aladi. Konflikt qarsiliqtin joqari otkirlikke otiwi, usinin sebebinen bul halatti janasi

menen ozgertiw zarurliligi payda bolganda iske qosiladi.

«Saykessizlik» ham «qarsiliq» tusinikleri ham bir emes. Buni ondiriwshi kushler ham

ondiris qatnaslari arasindagi qatnaslari misalinda tusindiriw mumkin.

Dialektikaliq qarsiliq qarama-qarsi tareplerdin, tendentsiyalardin birligi, olardin oz-ara

belgileniwi menen xarakterlenedi.

Har bir oblastqa tan qarsiliqlardin ozine tan hal boliw formalari bar. Tabiyattagi qarsiliqlar,

adette stixiyali, oz-ozinen payda bolip, rawajlanip, son ozlerine tan nizamliqlar tiykarinda hal

qilinadi.

Ishki ham sirtqi, tiykargi ham tiykargi emes, antogonistlik ham antogonistlik emes

qarsiliqlardi bir-birinen ayiriw zarurli. Biraq olar ortasinda birotala shegara joq. Realliqta bir-birine

otip otiradi.

Biykarlawdi biykarlaw nizami

41

Rawajlaniw protsessi biykarlawdi biykarlaw joli menen ham amelge asadi. Bul boyinsha

biykarlaw tusinigin aniqlap aliw zarur.

Bolmistin hamme oblastlarinda mudami gone omiri tamam bolip atirgan narse ham

hadiyselerdin ham jana narse, hadiyselerdin payda boliw protsessi bolip turadi. Bundagi eskinin

jana menen almasiwi biykarlaw dep ataladi. «Biykarlaw» atamasin filosofiyaga Gegel kirgizgen.

Biykarlaw dialektikada kundelikli sanada islenetugin tusinikten pariq qiladi.

Biykarlawdi dialektikaliq tusiniw jananin eski menen qarapayim almasiwi bolmastan, balki

jana eskinin jagdayinda payda bolip, ondagi duziw tamanlardan paydalanip, qarar tabiwdi tan aliw

«Ishki biykarlaw» rawajlaniwdin hareketlendiriwshi kushi dep Gegel biykarga aytqan emes.

Dialektikaliq biykarlaw bir waqitta «joq» dew menen «awa» dep, yagniy biykarlaw menen birge

tastiyiqlawdi ham oz ishine aladi. Ol hamme narseni putinley biykarlawshi nigilistlik koz qarastan

aytilip, bir payitta bolatugin buziliw menen jaraliwdi, qullasi narse ham hadiyselerdin jogaliwi

ham payda boliwin baylanistirip ilgeri rawajlaniw halatin sawlelendiredi. Bul dialektikaliq

biykarlawdin belgili bir tarepin sholkemlestiredi.

Dialetikaliq biykarlawdin eki tarepi bar: birinshisi, eskinin ornina jananin keliwi tabiyiy-

tarixiy protsess bolganligi ushin rawajlaniwdin haqiyqiy sharti esaplansa, ekinshisi, ol jananin eski

menen baylanisli ekenligin korsetedi.

Biykarlawdi biykarlawdin manisi sonnan ibarat, alemdegi hamme narse ham hadiyseler

mudami rawajlaniwda bolip, bir halattan ekinshi halatqa otip otiradi ham aqibetinde rawajlaniwdin

uziliksiz ekenligi kelip shigadi. Har bir payda bolgan narse ya hadiyse ozine deyin payda bolgan

sapa ham mugdardin biykar etiliwinin natiyjesi, sonin menen birge bunin ozi ham waqittin

otiwi menen biykarlanadi. Demek, har bir narse ham hadiysenin ozgeriwi ham rawajlaniwi

harqashan eki ham onnan kobirek biykar etiwler menen amelge asadi. Bunda bir biykarlaw narse

Даулетбай Жалгасов, [19.05.21 10:24]

ham hadiyselerdegi ozgeriw ham rawajlaniwdin bir momentin esapqa alsa, «biykarlawdi biykarlaw»

atamasi olardin shinjirin, bir neshe dawirin sawlelendiredi.

Garezsizlik uliwma insaniy minez-quliq normalarin buziw hallarinan, beziw, sotsialliq adalat

printsiplerin izbe-izlik penen amelge asiriw. Bul degen soz benen istin, huqiq penen waziypanin

birligin tamiyinlew, hadalliq ham hujdan menen islep, joqari onimli miynetti sholkemlestiriw, ogan

haqi tolewde tenlestiriwshilik tendentsiyalarina, kutiwshilikke keyiplerdi biykarlaw.

Solay etip, bolmis ham biliwge say biykarlaw ham biykarlawdi biykarlaw dawam ete beredi. Bul

protsesste dialektikanin hamme printsipleri amelge asa beredi.

Dialektikanin negizgi kategoriyalari

Jekelik, ayriqshaliq ham uliwmaliq

Dunyanin materialliq birligi tuwrali masele onin konkret korinislerinin kop turliligin

biykarlamaydi. Materialliq dunya har turli predmetler, qubilislar, protsessler sipatinda omir surip,

ozinin individualliq, jekelik belgilerine, qasiyetlerine iye.

Jeke predmetler menen qubilislardin waqit penen kenislikte bir-birinen otnositelli bolek boliwi

ham belgili ozinshelikke, tutasliqqa, individualliqqa iye boliwi dialektikanin jekelik kategoriyasinda

sawlelenedi.

Har bir predmet, waqiya har qashan jeke. Biraq jekelik tusinigi bir predmet haqqindagi gana

bilim emes, al kop ham birneshshe predmetlerden turatugin, oz strukturasi, funktsiyasi, shigisi

jaginan tutasliqqa iyelerin de qamtiydi. Maselen, jekelik tusinigine Kun sistemasi, sonday-aq

Galaktika kiredi. Bir jagdayda bizin Galaktikaga kiretugin sistemalardan, ekinshi jagdayda basqa

galaktikalardan bolek. Biraq predmetler menen qubilislardin bir-birinen bolekligi har qashan

otnositelli, sebebi olar bir-biri menen uliwma tarep, qasiyet ham belgilerge iye. Bul uliwma

qasiyetler, belgiler obektivlikke iye, olardin kelip shigiwinin uliwma daregi bar, funktsiyalarinda

uliwmaliq bar. Uliwmaliq olardin adamzattin talaplarin qanaatlandiriwinda ham tarixiy rawajlaniw

protsesindegi bir roli menen de aniqlanadi.

Dunyani biliw jekelikten galabaliqqa qaray boladi. Aytayiq, bul protsessti energiyanin aynaliw

ham saqlaniw nizaminin ashiliw tariyxi menen baylanistirsaq, jamiyetlik ondiristin birinshi

basqishlarinda adamlar otti isqilaw arqali aladi. Bul jeke hareketler bolgan saykes pikirde -»isqilaw -

jillinin daregi» degen pikirde korinis tapti. Ilimnin, praktikanin uzaq rawajlaniwinin barisinda

adamlar qalegen mexanikaliq hareket isqilawdin jardeminde issiliqqa aynaliw mumkinshiligine iye