Filosofiyaliq metod hám onin` tu`rleri Joba

Filosofiya metodları.

Filosofiya metodlarınıń tiykarları tikkeley ámeliy iskerlik menen baylanıslı.Túrli konkret wazıypalardı sheshiwdiń zárúrli shártlerinen biri universal ózgeshelikke iye bolǵan ulıwma filosofiyalıq metodlarǵa shaqırıq qılıw bolıp tabıladı.Bul metodlar haqıyqattı ańǵarıwda ulıwma joldı kórsetedi.

Usı metodlarǵa to’mendegiler tiyisli;

• 
  filosofiyanıń nızam hám kategoriyalari,
  
• 
  baqlaw hám tájiriybe,
  
• 
  salıstırıwlaw,
  
• 
  analiz,
  
• 
  sintez,
  
• 
  induksiya,
  
• 
  deduksiya
  

Eger arnawlı metodlar ob'ekttiń nizamlıqların úyreniwdiń jeke usılları retinde kórinetuǵın bolsa, filosofiyalıq metodlar sol ob'ektlerde kórinetuǵın bolatuǵın, bólek ayrıqshalıqlar daǵı háreket, rawajlanıwdıń eń ulıwma nizamlıqların úyrenedi. Naǵız ózi orında tájiriybe sheshiwshi áhmiyetke iye. Hár bir metod ob'ekttiń bólek tárepin biliwge múmkinshilik jaratadı. Filosofiyanıń eń áyyemgi keń tarqalǵan metodlardan biri dialektika bolsa, ekinshisi metafizika bolıp tabıladı. Biraq filosofiya metodları bular menen sheklenmeydi. Búgingi kúnde onıń sofistika, eklektika, analitik, (házirgi zaman analitik filosofiyası ), intuitiv, fenomenologik, sinergetik, germenevtik (túsiniw) hám basqa túrleri de bar. Keleside túrli metodlardı birlestiriw procesi de júz berip atır (mısalı, Gadamer germenevtikani ratsional dialektika menen birlestiriwge háreket etedi).

Dialektika (grek. dialektika — tartıs, sáwbet) ta’biyat, jámiyet hám biliw rawajlanıwı nizamlıqları hám de olardıń tiykarında qáliplesetuǵın ulıwma oylaw usılı hám ámeliy iskerlik haqqındaǵı táliymat bolıp tabıladı. Ol grek tilinde tartıs hám so’ylesiw kórkem óneri, degen mánisti ańlatadı. Áyyemgi dúnya filosofları onı haqıyqatqa erisiw jolı hám usılı retinde aytadi.Házirgi dáwir kelip dialektika dunyadaǵı zat hám hádiyseler mudami ózgeriwde, óz-ara baylanıslılıq hám tutasliqta, rawajlanıw hám rawajlanıwda, dep túsiniwge tiykarlanadı.Oǵan kóre, dunyada óz ornına hám jayına, jasaw waqıtı hám háreket jo’nelislerine iye bolǵan barlıq zatlar hám waqiyalar bir-birleri menen baylanıslı hám baylanıslı tárzde, bir-birlerin talap etetuǵın, turaqlı jáne tákirarlanıp turatuǵın baylanısıwlar arqalı kórinetuǵın boladı.

Mısalı, insaniyat tariyxında bul usılda, ol úzliksiz tárzde júz beretuǵın áwladlar orın almasıwı, birewiniń ornına ekinshisi keliwi, arnawlı bir qádiriyatlardı miyraslar qa’dirleniwi hám jańalıqtıń eskilikti biykar etiwinen ibarat turaqlı jáne tákirarlanıp turatuǵın process bolıp tabıladı.Adamzattıń arnawlı bir dáwirinde bolsa, sol waqtıniń social tábiyat kórinisin belgileytuǵın túrli urıw yamasa qáwimler, mámleket, millet hám xalıqlar, aǵıs hám jónelisler, ideya hám ideologiyalardıń ha’r-túrli formaların kóriw, olardıń bir-biri menen ajıralmas baylanıslılıqta kórinetuǵın bolıwın baqlaw múmkin.

Rawajlanıw processinde áwladlar, dáwirler, siyasiy basqarıw princpıler, ulıwma social waqiya hám hádiyseler óz-ózinen avtomatikalıq tárzde bolıp tabıladı, izsiz joǵalıp ketpeydi.Bálki olardıń barlıǵı insanlar ortasındaǵı óz-ara baylanıs hám munasábetlerdiń paydasi, social processlerdiń nátiyjesi, qandayda bir sebeptiń áqibeti retinde kórinetuǵın boladı.Bir dáwir ekinshisiniń ornına, bir áwlad aldınǵısınan keyin, bir waqiya basqasınıń artınan júz bolıp turadı.Áne sol máńgi hám ázeliy úzliksizlik, turaqlı baylanislilig’i, waqtin keyin basıp qaytpaslig’i hám waqiyalarnin’ izbe-izligi formasındaǵı baylanısıwlar, rawajlanıw hám rawajlanıw, áleminiń ha’r tu’rliligi hám muwapıqlilıǵı dialektikanin’ tiykarǵı principlerıni quraydı.

Filosofiyada usı principlerge tiykarlanǵan oylawdı — dialektik oylaw, áne sonday dúńyaǵa kózqarastı — dialektik dúńyaǵa kózqaras, jantasıwdı — dialektik jantasıw, metodtı — dialektik metod dep ataw dástúrge aynalǵan.Usınıń menen birge, ol yamasa bul alımdıń bul principlerge tiykarlanatuǵın dúnyaǵa kóz qarası, filosofiyalıq táliymatları da bar.Mısalı, Demokrit hám Geraklit, Kant yamasa Gegel dialektikasi delingende áne sonday hal názerde tutıladı.

Filosofiya tariyxında dialektika tuwrısında ha’r-túrli qarawlar bolǵan.Áyyemgi dáwir dialektikasi ápiwayı hám stixiyali bolıp, tiykarınan, turmıslıq tájiriybege tiykarlanǵan. Sol dáwirde " Dialektika" sózin birinshi bolıp, Sokrat (er. av. 469—399 y.) óz filosofiyalıq iskerliginde qollaǵan. Sokrat dialektikani mayevtika (háriplerdi jaratıw kórkem óneri) menen salıstırıwlaǵan. Oy-pikir qılıw sonday dialektik usıl, onıń nátiyjesinde dushpan sóylewindegi ishki qarama-qarsılıqlar ashıladı yamasa pikirlew processinde jańa kelispewshilikli oy-órisler payda boladı. Sokrat basqalardı haqıyqattı izlewge shaqırıq eter eken, óz anası akusherka Fenareti jumısın dawam ettirip atirman, dep anıqlama beredi.

"
" Ariqda ag’ip atirg’an suwg’a arnawlı bir suwg’a eki ret túsip bolmaydı, sebebi jan’a hám jan’a suw ag’ip keleberedi. Ózgeriwshenliktin deregi gures bolip tabiladi".
Dialektika" sózi payda bolıwına shekem áyyemgi filosofiyada mazmunına kóre dialektik bolg’an teoriyalar qáliplese baslaǵan. Ótken zaman oyshıllar waqıtında dúnyanıń birden-bir birligi jım-jırtlıq, bul bir pútinlik ishinde turaqlı úzliksiz ózgerisler, jaratıw procesi júz bóliwshi álem haqqındaǵı pikirlerdi ilgeri súrgenler.Olar álemdi ózgeriwshenlik hám párawanlıqtıń qarama-qarsılıqı retinde oyda sawlelendiriw etken.Bolmıstıń ulıwma ózgeriwshen’ligi bir zattıń ekinshi zatqa — jerdiń suwǵa, suwdiń hawaǵa, hawanıń órtke, órttıń efirga aylanıwı hám qayta tákirarlanıwı menen xarakterlenedi, dep esaplag’an.

Mısalı,

Geraklit (er. av 540—483 y.) ulıwma ózgeriwshenliktiń universallıǵın joqaridag’iday anıqlama beredi

Ózgeriwshenlik áyyemgi dialektik teoriyada jańanı jaratpay bir-birin tákirarlaytuǵın process retinde abstrakt tu’sinilgen.Naǵız o’zindey biri ekinshisin talap etiwshi dúnyanıń birden-bir birligi retinde sheksiz álem obrazı jaratılǵan.

Soǵan kóre, Geraklit qarama-qarsılıqlardıń birdeyliginjaqsılıq hám jamanlıqtıń birdey ekenligin aytıp otedi, Bul oyshıl do’retiwshiliginin’ nızamlı nátiyjesi bolıp, ol reallıqtıń teoriyalıq modelin jaratadı. Geraklit qarama-qarsılıqlar haqqında sóylemeydi, bul túsinik pánge Aristotel tárepinen kiritilgen, Aristotel (Arastu) (er. av. 384—322 y.)Aflotun táliymatın sın kózqarastan úyrener eken, ózgeriwshenlik mashqalasın rawajlanıw faktorı retinde analiz etedi. Onıń dialektikasia ta’n bólek qa’siyetler, áwele, rawajlanıwdı materiallıq, háreketde, formal hám sebepli baylanısıwdalig’in tán alıwda, jańa basqıshtı basqaları menen baylanıslı emes, dep túsiniwde ayqın kórinedi. Ekinshiden, Aristotel qarama-qarsılıqlar menen baylanıslı bolǵan máseleler sheńberin jaratadı.Qarama-qarsılıqlardıń tolıq sáykes keliwin biykar eter eken, ulıwma uyqas kelmewin da biykar etedi, biraq olardıń qanday da jaǵdayında bar ekenligin tán aladı.Úshinshiden, Aristotel formal logikag’a tiykar salar eken, onıń ontologiyada kórinetuǵın bolıwı hám ol bolsa, óz gezeginde, mazmunli progressiv, formal jetilisken filosofiyalıq metodtı jaratıw zárúrligine alıp keledi, dep esaplaydı.Tórtinshiden, Aristotel sol dáwirde-aq bul tiykarǵı filosofiyalıq metoddıń baǵdarın belgilep beredi.

Dialektik metod jańa dáwirde, atap aytqanda, nemis filosofiyasında, ásirese, Kant, Fixte, Shelling hám Gegel tárepinen jáne de tereńrek analiz etilgen.

Jańa dáwirdiń ózine ta’n ózgesheligi sonda, bul dáwirge kelip rawajlanıwǵa jańasha munasábet qáliplesti.Dialektik metod predmetlerde emes, bálkim munasábetlerde óz ko’riisin taba basladı.Bul sheksizlik haqqındaǵı ideyanı qayta islew menen baylanıslı edi.Sheksizlik ideyasınıń jańasha talqini paradoksal teoriya formasında kórinetuǵın boldı.Bul Kantnin’ planetar sistemalardıń rayonlıqtan payda bolǵanlıǵı haqqındaǵı gipotezani jaratılıwması menen baylanıslı.Biliw teoriyasında Kant eki oy-pikirdiń qarama-qarsılıqliligi antinomiyasini ashıp taslar eken, bunda hár ekewin jetkilikli tıykarǵa iye, dep esaplaydı.Mısalı :

1. Dúnya waqıtta baslanǵısh noqatqa iye hám waqıtta shekli bolıp tabıladı.

2. Dúnya waqıtta baslanǵısh noqatqa iye emes hám waqıtta sheksiz bolıp tabıladı.

Sonday etip, metodologiya arnawlı bir bir, hátte, «eng zárúrli metod»qa da baylanıslı bolmaydı. «Alım hesh qashan tek bir táliymatqa súyene otirip qalmawı, hesh qashan óz oylaw metodların tek bir filosofiya menen sheklep qo'ymaslig’i kerek»

3. Metodologiya bólek metodlardıń ápiwayı jıyındısı, olardıń «mexanik birligi» da emes. Metodologiya - túrli dárejedegi usıl hám principlerdiń iskerlik tarawları, baǵdarları, evristik múmkinshilikler, mazmunlar, strukturalar hám taǵı basqalardıń quramalı, pútin hám de muwapıqlastırılgan sisteması.

Ilimiy biliwde túrli dárejelerde, iskerlik tarawlarında hám jónelislerde hár túrli metodlardıń quramalı, dinamikalıq hám muwapıqlastırılgan sisteması iskerlik kórsetedi.Usı metodlar mudamı izertlewdiń arnawlı bir shártleri hám predmetinen kelip shıǵıp ámelge asıriladı.