Muhammad Tarag`ay Ulug`bek (qeor-qrro) matematika va falakiet sohasida barkamol ijod qilgan.
Uning otasi Amir Temurning o`g`li Shohruh Mirzo edi. Ulug`bek eshligidan ilm bilan qiziqdi, unga
taniqli olimlar Qozizoda Rumiy va G`iesiddin Jamshid ustozlik qildilar. U garchi davlat arbobi bo`lsa
ham, madaniyat va ilm-fan ravnaqiga ko`p kuchini sarfladi, matematika, astronomiya, geometriya,
tarix, kime va boshqa sohalarda ilmiy tadqiqotlar olib bordi. Olimning duneqarashida Aflotun, Arastu,
Ptolemey, Muhammad Xorazmiy, al-Farg`oniy, Forobiy, ibn Sino, Beruniy va boshqalarning asarlari
muhim o`rin egalladi.
Ulug`bekning ulkan ishlaridan biri uning Samarqandda, Ko`hak tepaligida, Obi Rahmat
arig`ining bo`yida, rasadxona barpo etganligidir. Ushbu rasadxona qurilishi qrwr yilda boshlanib, qrwo
yilda tugallandi. Olimning eng muhim asari «Ziji jadidi Ko`ragoniy» deb ataladi. Undan tashqari,
Ulug`bek matematikaga oid «Bir daraja sinusni aniqlash haqida risola», astronomiyaga bag`ishlangan
«Risolayi Ulug`bek» va tarixga oid «Turt ulus tarixi» kitoblarini ezdi. Ulug`bek mantiq ilmi,
fiqhshunoslik, musiqa va adabiet nazariyasini yaxshi bilar edi. Olimning «Ziji» ikki qism, muqaddima
va qqqi yulduzning o`rni va holati aniqlab berilgan jadvallardan iborat.
24
24
Ana shunday olimlardan biri G`iesiddin Jamshid al-Koshiy (1430 yilda vafot etgan)
bo`lib, u yirik riezietchi va falakietchidir. Uning asarlari «Miftoq ul-hisob» («Hisob kalidi»), «Risola
al-muhitiya» («Doira haqida risola») va boshqalardir. XVI asrdan boshlab evropa mamlakatlarida
uning kashfietidan foydalana boshladilar.
Tarihda Ali Qushchi nomi bilan mashhur bo`lgan Alouiddin Ali ibn Muhammad Qushchi
(1403-1474) Ulug`bekning shogirdidir. U ilmiy ishlarini falakiet va rieziet sohasida olib bordi. Uning
asarlari: «Arifmetika ilmi haqida risola», «Mantiq risolasi», «Astronomiyaga oid risola» va
boshqalardir.
Ali Qushchi «Astronomiyaga oid risola»sida Oy va Quesh tug`ilishi qonuniyatlarini ilmiy
asoslab berdi. Olim tabiat sirlari va uning qonuniyatlarini o`rgandi, jismlar harakati va ularning
oddiydan murakkabga o`tishi to`g`risida o`z fikrini ilgari surdi.
Umuman shuni ta`kimlash lozimki, Ulug`bek va u asos solgan astronomiya maktabi koinotdagi
hodisalarni o`rganishda muhim rol o`ynaydi, o`sha vaqtgacha fanga ma`lum bo`lmagan hodisalarni
idroq qilib, inson aql-zakovatining bilish imkoniyatlarini kengaytirdi, keyingi davrlarda yashagan
olimlarga samarali ta`sir ko`rsatdi.
Urta asr mumtoz adabietining vakili, ulug` shoir va mutafakkir Abdurahmon Jomiy (1414-
1492) dir. Jomiyni Navoiy ustoz deb hisoblar edi. Uning qalamiga mansub asarlar «Nafaqot ul-uns»,
«Hujjat ul-asror», «Musiqa haqida risola», «Naqshi fusus», «Vohid atamasi haqida risola», «Haj qilish
yo`llari haqida risola», «Bahoriston» va boshqalardir.
Jomiyning eng yirik asari «Haft avrang» bo`lib, unga «Tuhfat ul-ahror», «Suhbat ul-abror»,
«Yusuf va Zulayho», «Suhbat ul-asror»,»Layli va Majnun», «Salamon va Absol», «Xiradnomayi
iskandariy» dostonlari kiradi.
Barcha musulmon mutafakkirlari kabi Jomiy ham xudo abadiy, mutlaq va dunedagi hamma
narsalarning sababchisidir, xudo mavjud bo`lganda, borliq yo`q edi, dune o`zining boshlang`ichini
Ollohdan olgan, demak, xudo hamma narsaning yaratuvchisidir, deb hisoblaydi.
Jahon madaniyati ravnaqiga ulkan hissa qo`shgan siymolardan biri, ulug` o`zbek shoiri va
mutafakkiri Nizomiddin Mir Alisher Navoiy (1441-1501). U Temuriylar xonadoniga taaduqli bo`lib,
otasi G`iesiddin kichkina Shahrisabzdan Qobulga borib qolgan barlos beklaridan edi. Navoiy Hirotda
Husain Boyqaro saroyida turli lavozimlarda ishladi, qruw yilda boshlab vazir etib tayinlandi. Shoir
mamlakat obodonchiligi ravnaqi va osoyishtaligi yo`lida ko`p ishlar qildi. Maktab, madrasa, masjid va
xonaqolar, ko`prik, rabotlar, shifoxonalar qurdirdi, muhtoj va kambag`allarga erdam berdi, olimu
shoirlarga homiylik qildi.
Naviy ijodi boy bo`lib, asarlari turli mavzularga bag`ishlangan. «Xamsa» ya`ni
«Hayratul
abror» , «Farhod va Shiyrin», «Layli va Majnun», «Sab`ai sayer», «Caddi Iskandariy» dostonlari
hamda «Lison ut-tair», «Majolisun nafois», «Mahbubul qulub», «Holati Pahlavon Muhammad»,
«Mezon ul-avzon», «Muhokamat ul-lug`atayn» va boshqalar. Bulardan tashqari, Navoiy «Hazoyyinul
maoniy» («Ma`nolara xazinasi») nomli she`riy to`plam yaratgan bo`lib, u rt ming misraga yaqin
g`azal, ruboiy, qit`a va fardlardan tashkil topgan.
Shoir ijtimoiy-falsafiy qarashlarining muhim xususiyati shundan iboratki, unda falsafiy fikrlar
majoziy tarzda, badiiy uxshatish va ramziy iboralar erdamida, zohiriy va botiniy ma`nolarda baen
qilinadi.
Navoiyning ijodiy merosida insonparvarlik va komil inson g`oyasi muhim o`rinni egallaydi -
shoirning «Xamsa»siga kirgan «Farxod va Shirin», «Layli va Majnun», «Saddi Iskandariy» kabi
dostonlarining asosiy qahramonlari Iskandar, Farhod, Shirin, Layli, Majnun va boshqalar komil inson
sifatida talqin qilinadi. Ular mehnatsevar, o`z kasbini ustasi, doimo o`zgalarga erdam beruvchi,
shijoatkor va jasur, aqlli va bilimdon, saxovatli, to`g`ri so`z, sofdil, kamtar, o`zida xulq-odob, adolat,
sabr-toqat, nafsni t`iyish, olijanoblik kabi fazilatlarni mujassamlashtirgan shaxslardir.
Navoiy xalq orasida insonparvarlik g`oyalarini tarqatdi, turli millat va elatlar o`rtasidagi
do`stlikni ulug`ladi. Forobiy, ibn Sino, Beruniy va boshqalar singari, mukammal jamiyat haqida fikr
yuritdi. Xalqni farovonlikka, baxt-saodatga eltuvchi, hamma teng, zulm-istibdoddan holi bo`lgan
davlat tuzumini orzu qildi. U ilm-fan egallashni afzal bildi, mol-mulkka, boylikka hirs qo`yishni,
tamagirlikni qoraladi. Navoiyning yaxshilik, ezgulik, muhabbat, do`stlik, adolat, tinchlik, osoyishtalik
va boshqa go`zal fazilatlar, ma`naviy-ahloqiy qadriyatlar to`g`risidagi qimmatli fikrlari, nasihatomuz
so`zlari respublikamiz mustaqillikka erishgandan so`ng ham barkamol insonni tarbiyalashga xizmat
25
25
qilmoqda. Usha davrning ko`zga ko`ringan mutafakkirlaridan biri Kamoliddin Xusayin Voiz
Do'stlaringiz bilan baham: |