Filosofiya uzb


Muhammad Tarag`ay  Ulug`bek



Download 0,97 Mb.
Pdf ko'rish
bet40/149
Sana30.12.2021
Hajmi0,97 Mb.
#197882
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   149
Bog'liq
2 5242298942464460709

Muhammad Tarag`ay  Ulug`bek  (qeor-qrro) matematika va falakiet sohasida barkamol ijod qilgan. 
Uning  otasi  Amir  Temurning  o`g`li  Shohruh  Mirzo  edi.  Ulug`bek  eshligidan  ilm  bilan  qiziqdi,  unga 
taniqli olimlar Qozizoda Rumiy va G`iesiddin Jamshid ustozlik qildilar. U garchi davlat arbobi bo`lsa 
ham,  madaniyat  va  ilm-fan  ravnaqiga  ko`p  kuchini  sarfladi,  matematika,  astronomiya,  geometriya, 
tarix, kime va boshqa sohalarda ilmiy tadqiqotlar olib bordi. Olimning duneqarashida Aflotun, Arastu, 
Ptolemey,  Muhammad  Xorazmiy,  al-Farg`oniy,  Forobiy,  ibn  Sino,  Beruniy  va  boshqalarning  asarlari 
muhim o`rin egalladi. 
Ulug`bekning  ulkan  ishlaridan  biri  uning  Samarqandda,  Ko`hak  tepaligida,  Obi  Rahmat 
arig`ining bo`yida, rasadxona barpo etganligidir. Ushbu rasadxona qurilishi qrwr yilda boshlanib, qrwo 
yilda  tugallandi.  Olimning  eng  muhim  asari  «Ziji  jadidi  Ko`ragoniy»  deb  ataladi.  Undan  tashqari, 
Ulug`bek matematikaga oid «Bir daraja sinusni aniqlash haqida risola», astronomiyaga bag`ishlangan 
«Risolayi  Ulug`bek»  va  tarixga  oid  «Turt  ulus  tarixi»  kitoblarini  ezdi.  Ulug`bek  mantiq  ilmi, 
fiqhshunoslik, musiqa va adabiet nazariyasini yaxshi bilar edi. Olimning «Ziji» ikki qism, muqaddima 
va qqqi yulduzning o`rni va holati aniqlab berilgan jadvallardan iborat.  


 
 
24
24
Ana  shunday  olimlardan  biri  G`iesiddin  Jamshid  al-Koshiy    (1430  yilda  vafot  etgan) 
bo`lib, u  yirik riezietchi va falakietchidir. Uning  asarlari  «Miftoq ul-hisob»  («Hisob kalidi»),  «Risola 
al-muhitiya»  («Doira  haqida  risola»)  va  boshqalardir.  XVI  asrdan  boshlab  evropa  mamlakatlarida 
uning kashfietidan foydalana boshladilar. 
Tarihda  Ali  Qushchi  nomi  bilan  mashhur  bo`lgan  Alouiddin  Ali  ibn  Muhammad  Qushchi  
(1403-1474) Ulug`bekning shogirdidir. U ilmiy ishlarini falakiet va rieziet sohasida olib bordi. Uning 
asarlari:  «Arifmetika  ilmi  haqida  risola»,  «Mantiq  risolasi»,  «Astronomiyaga  oid  risola»  va 
boshqalardir. 
Ali  Qushchi  «Astronomiyaga  oid  risola»sida  Oy  va  Quesh  tug`ilishi  qonuniyatlarini  ilmiy 
asoslab  berdi.  Olim  tabiat  sirlari  va  uning  qonuniyatlarini  o`rgandi,  jismlar  harakati  va  ularning 
oddiydan murakkabga o`tishi to`g`risida o`z fikrini ilgari surdi. 
Umuman shuni ta`kimlash lozimki, Ulug`bek va u asos solgan astronomiya maktabi koinotdagi 
hodisalarni  o`rganishda  muhim  rol  o`ynaydi,  o`sha  vaqtgacha  fanga  ma`lum  bo`lmagan  hodisalarni 
idroq  qilib,  inson  aql-zakovatining  bilish  imkoniyatlarini  kengaytirdi,  keyingi  davrlarda  yashagan 
olimlarga samarali ta`sir ko`rsatdi. 
Urta  asr  mumtoz  adabietining  vakili,  ulug`  shoir  va  mutafakkir  Abdurahmon  Jomiy  (1414-
1492) dir. Jomiyni  Navoiy ustoz deb hisoblar  edi. Uning qalamiga mansub asarlar  «Nafaqot ul-uns», 
«Hujjat ul-asror», «Musiqa haqida risola», «Naqshi fusus», «Vohid atamasi haqida risola», «Haj qilish 
yo`llari haqida risola», «Bahoriston» va boshqalardir. 
Jomiyning  eng  yirik  asari  «Haft  avrang»  bo`lib,  unga  «Tuhfat  ul-ahror»,  «Suhbat  ul-abror», 
«Yusuf  va  Zulayho»,  «Suhbat  ul-asror»,»Layli  va  Majnun»,  «Salamon  va  Absol»,  «Xiradnomayi 
iskandariy» dostonlari kiradi. 
Barcha  musulmon  mutafakkirlari  kabi  Jomiy  ham  xudo  abadiy,  mutlaq  va  dunedagi  hamma 
narsalarning  sababchisidir,  xudo  mavjud  bo`lganda,  borliq  yo`q  edi,  dune  o`zining  boshlang`ichini 
Ollohdan olgan, demak, xudo hamma narsaning yaratuvchisidir, deb hisoblaydi. 
Jahon  madaniyati  ravnaqiga  ulkan  hissa  qo`shgan  siymolardan  biri,  ulug`  o`zbek  shoiri  va 
mutafakkiri Nizomiddin Mir Alisher Navoiy (1441-1501). U Temuriylar xonadoniga taaduqli bo`lib, 
otasi G`iesiddin kichkina Shahrisabzdan Qobulga borib qolgan barlos beklaridan edi. Navoiy Hirotda 
Husain  Boyqaro  saroyida  turli  lavozimlarda  ishladi,  qruw  yilda  boshlab  vazir  etib  tayinlandi.  Shoir 
mamlakat obodonchiligi ravnaqi va osoyishtaligi yo`lida ko`p ishlar qildi. Maktab, madrasa, masjid va 
xonaqolar,  ko`prik,  rabotlar,  shifoxonalar  qurdirdi,  muhtoj  va  kambag`allarga  erdam  berdi,  olimu 
shoirlarga homiylik qildi. 
Naviy ijodi boy bo`lib, asarlari turli mavzularga bag`ishlangan. «Xamsa» ya`ni  
«Hayratul 
abror»  ,  «Farhod  va  Shiyrin»,  «Layli  va  Majnun»,  «Sab`ai  sayer»,  «Caddi  Iskandariy»  dostonlari 
hamda    «Lison  ut-tair»,  «Majolisun  nafois»,  «Mahbubul  qulub»,    «Holati  Pahlavon  Muhammad», 
«Mezon ul-avzon», «Muhokamat ul-lug`atayn» va boshqalar. Bulardan tashqari, Navoiy  «Hazoyyinul 
maoniy»  («Ma`nolara  xazinasi»)  nomli  she`riy  to`plam  yaratgan  bo`lib,  u  rt  ming  misraga  yaqin 
g`azal, ruboiy, qit`a va fardlardan tashkil topgan. 
Shoir  ijtimoiy-falsafiy  qarashlarining  muhim  xususiyati  shundan  iboratki,  unda  falsafiy  fikrlar 
majoziy  tarzda,  badiiy  uxshatish  va  ramziy  iboralar  erdamida,  zohiriy  va  botiniy  ma`nolarda  baen 
qilinadi. 
Navoiyning  ijodiy  merosida  insonparvarlik  va  komil  inson  g`oyasi  muhim  o`rinni  egallaydi  - 
shoirning    «Xamsa»siga  kirgan  «Farxod  va  Shirin»,  «Layli  va  Majnun»,  «Saddi  Iskandariy»  kabi 
dostonlarining asosiy qahramonlari Iskandar, Farhod, Shirin, Layli, Majnun va boshqalar komil inson 
sifatida  talqin  qilinadi.  Ular  mehnatsevar,  o`z  kasbini  ustasi,  doimo  o`zgalarga  erdam  beruvchi, 
shijoatkor va jasur, aqlli va bilimdon, saxovatli, to`g`ri so`z, sofdil, kamtar, o`zida xulq-odob, adolat, 
sabr-toqat, nafsni t`iyish, olijanoblik kabi fazilatlarni mujassamlashtirgan shaxslardir. 
Navoiy  xalq  orasida  insonparvarlik  g`oyalarini  tarqatdi,  turli  millat  va  elatlar  o`rtasidagi 
do`stlikni  ulug`ladi.  Forobiy,  ibn  Sino,  Beruniy  va  boshqalar  singari,  mukammal  jamiyat  haqida  fikr 
yuritdi.  Xalqni  farovonlikka,  baxt-saodatga  eltuvchi,  hamma  teng,  zulm-istibdoddan  holi  bo`lgan 
davlat  tuzumini  orzu  qildi.  U  ilm-fan  egallashni  afzal  bildi,  mol-mulkka,  boylikka  hirs  qo`yishni, 
tamagirlikni qoraladi. Navoiyning yaxshilik, ezgulik, muhabbat, do`stlik, adolat, tinchlik, osoyishtalik 
va  boshqa  go`zal  fazilatlar,  ma`naviy-ahloqiy  qadriyatlar  to`g`risidagi  qimmatli  fikrlari,  nasihatomuz 
so`zlari  respublikamiz  mustaqillikka  erishgandan  so`ng  ham  barkamol  insonni  tarbiyalashga  xizmat 


 
 
25
25
qilmoqda.  Usha  davrning  ko`zga  ko`ringan  mutafakkirlaridan biri Kamoliddin Xusayin Voiz 

Download 0,97 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   149




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish