Filosofiya uzb

2. Isbotlash va uning strukturasi, isbotlash turlari. 
                                                           
3
 È.À. Êàðèìîâ. Òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàê é´³, «Ìóëî³îò», 1998, ¹5, Á.3. 

---

 
 
89
89
Kishilarning 
amaliy 
faoliyatdagi  muvaffaqiyatlari  ular  qullayotgan  bilimlarning  qay 
darajada chin bulishiga, ya`ni bu bilimlarning voqelikni qanchalik tug`ri aks ettirishiga bog`liq. Xato fikrlar 
predmetlarning real aloqalari va munosabatlarini buzib kursatadi, bilishda kup chalkashliklarga olib keladi. 
Shuning uchun ham bilish jarayonida har bir fikrni tug`ri qurishga erishish, uning chinligini dalillar bilan 
kursata olish, xato fikrlarni esa rad qila bilish muhim ahamiyatga ega. 
Fikrning chinligini tasdiqlash uchun uni hodisaning (faktning) uzi bilan solishtirish mumkin. Lekin 
kup  hollarda  bilish  jarayonida  natijalarining  chinligi  ularni  ilgari  vujudga  kelgan  bilimlar  bilan 
bog`lash orqali aniqlanadi. Buni amalga oshirishning mantiqiy usuli isbotlashdir. 
Isbotlash bir hukmning chinligini u bilan bog`langan boshqa chin hukmlar yordamida asoslashdan 
iborat  bulgan  mantiqiy  amaldir.  Uning  tarkibi  uch  elementdan  tashkil  topgan:  tezis,  argumentlar 
(asoslar), isbotlash usuli-demonstratsiya. 
Tezis-chinligi asoslanishi lozim bulgan hukm, u isbotlashning markaziy figurasi hisoblanadi; butun 
diqqat-e`tibor uning chinligini kursatishga qaratiladi. Tezis bir mulohazaning uzidan, yoki mulohazalar 
tizimidan,  yoki  teoremalardan,  yoki  aniq  faktlarni  umumlashtirish  natijalaridan  yoki  hodisalarning 
sababini kursatuvchi mulohazalardan va shu kabilardan iborat buladi. 
Argumentlar-tezisning  chinligini  asoslash  uchun  keltirilgan  hukmlar.  Argumentlar  bulib  faktlarni 
qayd  qiluvchi  hukmlar,  ta`riflar,  aksiomalar,  teoremalar,  qonunlar  hamda  boshqa  empirik  va  nazariy 
umumlashmalar  xizmat  qiladi.  Argument  sifatida  keltirilgan  faktlar,  albatta,  uzaro  bog`langan  va 
tezisning mohiyatiga aloqador bulishi lozim. 
Ta`riflar  ham  chin  hukmlar  bulib,  ulardan  argument  sifatida  foydalanish  mumkin.  Masalan, 
«Harakat - bu har qanday uzgarishdan iborat» degan ta`rif-chin hukmdir. 
Aksiomalar  chinligi  uz-uzidan  ravshan  bulgan,  isbotlashni  talab  qilmaydigan  fikrlardir.  Inson 
tajribasida kup martalab takrorlanganligi uchun ham ularni isbotlash zarur emas. 
Teoremalar va qonunlarning chinligi isbotlangan buladi, ularni hech ikkilanmasdan argument qilib 
olish mumkin. 
Isbotlash  usuli-demonstratsiya  tezis  bilan  argumentlar  urtasidagi  mantiqiy  aloqadan  iborat.  U 
xulosa  chiqarish  shaklida  buladi,  ya`ni  tezis  argumentlardan  xulosa  sifatida  mantiqan  keltirib 
chiqariladi. 
Isbotlashning  ikki  turi  mavjud:  bevosita  isbotlash,  bavosita  isbotlash.  Bevosita  isbotlashda 
tezisning  chinligi  tug`ridan-tug`ri  argumentlar  bilan  asoslanadi,  unda  tezisga  zid  bulgan  hukmlardan 
foydalanilmaydi. Tezis kup hollarda yakka hodisani ifoda qilib keladi va ma`lum bir umumiy bilimdan, 
masalan  qonundan,  argument  sifatida  foydalanilib,  uning  chinligi  asoslanadi.  Masalan  «¤zbekiston  - 
mustaqil  davlatdir»  degan  hukm  (tezis)  ning  chinligi  «¤zbekistonning  mustaqil  davlat  deb  e`lon 
qilinishi, uning xalqaro miqyosda e`tirof etilishi» kabi asoslar yordamida isbotlanadi. 
Bavosita isbotlashda esa tezisning chinligi unga zid bulgan hukmning (antitezisning) xatoligini 
kursatish orqali asoslanadi. Antitezis qanday shaklda ifodalangan bulishiga qarab apagogik isbotlash 
va ayiruvchi isbotlash farq qilinadi. Apogogik isbotlashda tezis (a) va antitezis ( a ) urtasidagi 
munosabatga asoslaniladi. Masalan «Materiya harakatsiz mavjud emas» degan hukmning chinligini 
asoslash uchun unga zid bulgan «Materiya harakatsiz mavjud» degan hukm olinadi. 
Apogogik  isbotlashda  antitezis  topilib  (1-bosqich),  vaqtincha  chin  deb  qabul  qilinadi  va  undan 
ma`lum  bir  natijalar  keltirib  chiqariladi  (g`-bosqich),  sungra  bu  natijalarning  xatoligi  kursatiladi  (q-
bosqich) va demak tezisning chinligi isbotlanadi. Masalan, «Materiya harakatsiz mavjud» degan hukm chin 
bulsa  «Modiy  predmetlar  strukturasiz  mavjud»  degan  fikr  (antitezisdan  kelib  chiqqan  natija)  ham  chin 
buladi. Bizga ma`lumki, moddiy predmetlar strukturasiz (uni tashkil qiluvchi elementlar va ularning uzaro 
aloqasisiz)  mavjud  emas.  demak  «Materiya  harakatsiz  mavjud»  degan  fikr  xato,  shu  tariqa  «Materiya 
harakatsiz mavjud emas» degan fikrning chinligi asoslanadi. 
 
Takrorlash uchun savollar 
 
1.. Isbotlash va rad etish qoidalari, ularni buzganda kelib chiqadigan mantiqiy xatolar. 
2. Mantiqiy isbotlash 
 
Adabiyotlar 

---

 
 
90
90
 
1.
 
Islom Karimov. ¤zbekiston buyuk kelajak sari. - T.: «¤zbekiston», 1998. 
2.
 
Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yuq. «Muloqot», 1998, 
3.
 
Islom  Karimov.  Barkamol  avlod-¤zbekiston  taraqqiyotining  poydevori.  /Islom  Karimov. 
Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yulida: T.6-T.: «¤zbekiston», 1998. 
4.
 
Islom Karimov. O`zbekiston XXI asrga intilmoqda. - T.: «¤zbekiston», 1999. 
5.
 
I.A. Karimov.  Milliy  istiqlol  mafkurasi  –  xalq  e`tiqodi  va  buyuk  kelajakka  ishonchdir:  «Fidokor» 
gazetasi muxbiri savollariga javoblar. T., ¤zbekiston, 2000. 
6.
 
M. Xayrullaev, M. Haqberdiev. Mantiq, 4-bob. 
7.
 
Yu.V. Ivlev. Logika, 3-bob, 3-paragraf. 
8.
 
I. Raximov. Logikadan amaliy mashg`ulotlar va metodik tavsiyalar, 4-bob. 
9.
 
N.I. Kondakov. Logicheskiy slovar`-spravochnik. Mavzuga oid maqolalar.