Reja:
1.
Badiiy щamda nafosatli idrok etish tushunchasi san`at asarini xissiy va aqliy idrok qilish
masalasi.
2.
Nafosatli tarbiyaning moщiyati, maqsadi va vazifalari.
3.
San`at-zamonaviy komil insonning nafosatli jiщatdan tarbiyalashning muщim vositasi sifatida.
4.
Nafosatli tarbiyaning zamonaviy omillari va vositalari.
133
133
1. Idrok mazmun kengqamrovli tushuncha bыlib, mavjud barcha soщalarga daщldor sanaladi. Idrok
ы
z navbatida narsalarning ыziga xos xususiyatlarini tafakkur orqali talqin etishda щamda turli xil
munosabatlarni ыrganishda insonga kыmak beradi. Shuningdek, idrok jarayonining tы\ri shakllanishi
aqliy taraqqiyotning asosiy omili щamdir. Bir sыz bilan aytganda, idrok-predmet va щodisalarning
yaxlit qiyofasini aks ettirib, u voqelikni inson sezgi a`zolarining ta`siri orqali belgilovchilik va
boshqaruvchilik imkoniyatlarini namoyon qiladi. Mazkur muloщaza idrok borasidagi umumiy fikrni
ifodalasada, idrok щususiy kыrinishda щar bir soщada ыziga xos tarzda namoyon bыladi. Biroq, idrok
obrazlarni tashqi olamdan oddiy nusщa sifatida kыchirmaydi, balki izlanuvchanlik, faol щarakatlar
natijasida yuzaga keladi. Zero, axloqiy idrok щam, ijtimoiy idrok щam, falsafiy idrok щam, biologik
idrok щam, ruщiy idrok щam va shu singari idrok ishtirok qiladigan soщalar ыzlarining tadqiqot
doiralaridan turib voqelikka munosabat bildiradilar. Inchunun, badiiy idrok щam ijod jarayonlarida
namoyon bыla boradi.
Moddiy buyumlarni idrok etishdan farqli ыlaroq, badiiy idrok jarayonlari ыta talabchanligi bilan
ajralib turadi. Negaki, yuqorida ta`kidlanganidek, badiiy idrok ijodiy jarayon bilan bo\liq tarzda
namoyon bыlib boradi. Mabodo ijod jarayoni tыxtasa, badiiy idrok щam shu onda yakun topadi.
Yoщud sodda qilib aytganda, kitobxon badiiy asarni ыqib tugallagandan sыng uning ushbu mavzuni
idrok etishga bыlgan keyingi xolati щam tugallanadi. Kitobxon endi boshqa bir badiiy jarayonni idrok
etishga «tayyorgarlik» kыradi. Avvalgi asarda olgan taassurotlarini yangi asardagi mavjud voqealar
tafsilotiga qыllamaydi. Zero, «Ыtgan kunlar» romanidagi voqealar tafsiloti «Shaytanat»dagi voqealar
tafsilotiga mutlaqo mos kelmaydi. Badiiy ijodni idrok etish shu jiщati bilan moddiy narsalarni idrok
etishdan farqlanadi. Щolbuki, moddiy predmet aksariyat xollarda ыzgarmas va ayni paytda kishida
doimo bir xil taassurot qoldiradi. Badiiy asarni badiiy tarzda idrok etish natijasida inson voqelikka
teran kыz bilan nazar tashlashga, mavjud muammolarni nozik tuy\ular yordamida щal etishga щarakat
qiladi.
Shuningdek, badiiy idrok favqulodda ыzgaruvchan xususiyatga ega bыlib, u щech qachon bir joyda
tыxtab qolmaydi. Bunday xolatni badiiy asarni qayta ыqish jarayonida kuzatish mumkin. Masalan,
Toщir Malikning «Shaytanat» qissasini oladigan bыlsak, undagi Asadbek obrazi kishilar tasavvurida
щ
am ijobiy щam salbiy qaщramon sifatida gavdalanadi. Shunga kыra, ayrim toifa ыquvchilar
Asadbekning qilmishlarini qoralasalar, boshqa bir kitobxonlar uning «marщamatini» yaxshilikka
yыyadilar. Eng ajablanarlisi shundaki, u qaщramonlarni salbiy yoki ijobiylikka ajratishga щech kim
tыsqinlik qilmaydi, aksincha, kitobxon ularni badiiy idrok qobiliyatlariga kыra farqlaydi.
Chunonchi, badiiy idrok ijod jarayonining baxolash me`zoni va ayni paytda ijodiy jarayonga
kыmak beruvchidir. Chunki ijodkor badiiy asarni yaratishdan avval ыz oldiga asar voqealarining
tafsilotini kallasida pishitib boradi va ularni muayyan rejaga soladi. Mazkur jarayon boshlangandan
sыng ijodkor ыzining iste`dodini ishga solib asar qaщramonlariga «jon» kirgizishga щarakat qiladi
Agarda ijodkor mazkur jarayonda ojizlik qilsa yoщud voqealar echimini badiiy qiyofalar bilan
tasvirlay olmasa, bu asar kitobxonning nazaridan chetda qolib ketadi.
Shuningdek, shaxsning ruщiy olamiga ta`sir etish, uni badiiy-nafosatli jiщatdan yuksak po\onalarga
olib chiqish nafosatli idrokning asosiy muammolaridan щisoblanadi. Mazkur muammo esa ыz
navbatida insonning voqelikka xissiy-aqliy munosabati щamda uning nafosatli tarzda idrok etish
qobiliyatiga, asar qaщramonlarining kechinmalarini xis qilish layoqatiga щamda ularni ongli tarzda
mushoщada etish madaniyatiga ega bыlmo\i lozim. Shuningdek, badiiy idrokning mazmuniga daxldor
bыlgan badiiy qadriyatlar yaratish jarayoniga zamonaviy-tarixiy bosqichlardan kelib chiqqan щolda
nafosatli nazariyalar asosida munosabat bildirmoq maqsadga muvofiq sanaladi. Negaki, badiiy asar
millat ravnaqi uchun qanday щissa qыshadi, u millat badiiy tafakkurini ыstirishda qanday aщamiyat
kasb etishini tы\ri anglamoq uchun щam nafosatli nazariyalarga murojaat etish ыrinli bыladi.
Vaщolangki, ana shu jiщatlarga kыra badiiy idrok insonning щayotga nisbatan bыlgan qiziqishini
doimo kuchaytirib boradi va ыzi щam shu asosda rivojlanadi.
Mazkur xolatlar badiiy idrokning nafosatli idrokdan ayri xolda mavjud bыlmasligining belgisidir.
Xыsh, unda nafosatli idrok qanday щususiyatlarga ega
Nafosatli idrok щam badiiy idrok singari nazariy va amaliy aщamiyat kasb etadigan tushunchadir.
Negaki, nafosatli idrokni tadqiq etmay turib, badiiy ijod nazariyasini tыlaqonli tarzda anglab etish
щ
amda san`atning ijtimoiy tabiatini ochib berish mumkin emas. Zotan, «Nafosatlia»ni «san`at»,
134
134
«badiiyot»,»nafosat» tushunchalarini mazmunan
boyitib boradi. Inchunun, nafosatli idrok masalasi
tы\ridan-tы\ri inson nafosatli tarbiyasiga daxldorltgt bois inson va jamiyat, inson va davlat, inson va
tabiat ыrtasidagi munosabatlar rivojida sezilarli ta`sirga ega. Chunki, nafosatli idrokning ыziga xos
щ
ususiyati avvalo, badiiy ijodning tabiatiga щamda san`atning ijtimoiylik moщiyatiga ta`sir kыrsatishi
bilan belgilanadi. Ikkinchidan, nafosatli idrok qonuniyatlarini tadqiq qilish san`at va badiiy ijod
mazmuni va moщiyatini tыlaqonli tarzda namoyon qilishi uchun imkoniyat yaratadi. Bir sыz bilan
aytganda, nafosatli idrok moщiyatan insonni voqelikni badiiy obrazlar orqali ыzlashtirishi bilan
namoyon bыla boradi.
Shuningdek, nafosatli idrok jarayonlarida nafosatli masofa va shu singari boshqa omillarning щam
sezilarli ыrni mavjud. Ma`lumki, san`at turlarining barchasi ijodkor va tomoshabin nigoщidan
ы
tgandagina qadriyatga aylanadi. Щususan, tomoshabinbadiiy asar bilan yaqindan aloqa qilib borii
natijasida badiiy jarayonga tы\ridan-tы\ri ta`sir kыrsata olishi mumkin. Shunday ekan ijodkor
щ
oxlaydimi-yыqmi tomoshabinning didi bilan щisoblashishga majbur. Ana shunday talablarni xis
qilgan ijodkor agar u dramaturg bыlsa saщna bezaklaridan boshlab toki aktyorlarning qilayotgan
barcha щatti-щarakatlarigacha sinchiklab nazar tashlaydi, ularni e`tibor bilan kuzatadi.
San`at asarlarida rangni idrok etish murakkab jarayon щisoblanadi. Bu esa insondan san`at asariga
nisbatan ongli munosabatda bыlishni, щattoki, rangning milliylik щususiyatlariga щam e`tibor berishni
talab etadi. Zotan, rangni idrok qila bilish tomoshabin tasavvurining asosi sifatida namoyon bыladi. Bu
esa ыz navbatida san`at asarini tыlaligicha idrok etishning muщim tarkibi sanaladi. Bu boradagi
fikrlarimizni biroz kengroq tarzda bayon qilish maqsadida щaykaltaroshlik san`atiga murojaat etishni
lozim deb topdik.
Ma`lumki, rassom biror-bir mavzudagi asarni istagan xajmda chizib berishi mumkin. Masalan,
tabiat manzarasining tasviri щox katta щox kichik ishlanishidan qat`iy nazar tomoshabin uni tabiat
gыzalligi (yoki щunukligi) tarzida idrok qiladi. Negaki, tomoshabin uni uzoqdan tomosha qilib bir
ma`no uqsa, ыsha asarni yaqindan tomosha qilishga mыljallangan щaykaltaroshlik asari щam
namoyon qilibыzga bir ma`noni anglaydi. +iziqarli tomoni shundaki, mazkur san`at turiga xos shunday
asarlar borki, uni faqat uzoq masofadan tomosha qilish bilan uning mazmuni va moщiyatini tыlaqonli
tarzda idrok eta olish mumkin. Poytaxtning «Markaziy щiyobon»ida Soщibqiron Amir Temurga
ba\ishlab ыrnatilgan yodgorlik щaykali shunday щususiyatlari bilan ajralib turadi. Agar щaykalni
oqshom paytida uzoqroqdan tomosha qilsangiz Jaщongir Temurning salobati, ulu\vor siymosi ыzining
bыy-bastini kыrsatadi. Aksincha, uni yaqindan tamosha qilish natijasida bunday щususiyat paydo
bыlmaydi. Gap щaykalning щajmi va kыlamining kattaligida щam emas. Zotan, Soщibqironning
mazkur щaykali kichikroq qilib ishlangan taqdirda bizga yuqoridagi mazmunni bera olmaydi.
Teatr asarini tomosha qilish jarayonida щam ana shunday щolat kыzga tashlanadi. Tomoshabin bir
paytning ыzida щam saщna bezaklariga, щam aktyorlarning kiyimlariga, ularning щatti-щarakatlariga
sinchkovlik bilan nazar tashlaydi. Va bu xolatlarning barchasini nafosatli tasavvuri orqali mutanosib
xolga olib kelishga щarakat qiladi. Anashularni щisobga olgan xolda ijodkor asarni tomoshabinga
kыrsatadigan ta`sirida nafosatli masofaning aщamiyatini щisobga olishga intiladi.
Nafosatli idrokning shakllanish jarayoni tadrijiylik asosida rivojlanib, ma`lum bir kuzatuvlardan
sыng namoyon bыla boradi. Щolbuki, u щech-bir davrda ыz-ыzidan tayyor щolda shakllanib qolgan
emas. Inson san`at asarini nafosatli idrok etishi bilan bir paytda ыzining ma`naviy eщtiyojini щam
qondirib boradi. Ana shu eщtiyoj pirovardida uning turmush tashvishlarini biroz bыlsada
engillashtirishga, щayotning murakkab sыqmoqlaridan matonat bilan ыtib borishga kыmak beradi va
yangiliklar yaratishga undaydi. Zero, nafosatli idroki tarbiyalangan inson Navoiyning «Щamsa»sidan
bunyodkorlik tuy\ularini, +odiriyning «Ыtgan kunlar»idan vafodorlikni, Chыlpon she`riyatidan
vatanga bыlgan muщabbatni, Abdulla +aщщor щikoyalaridan tubanlik, pastkashlik, tilyo\lamachilikka
qarshi nafrat tuy\ularini, Chustiy she`riyatidan baxoriy kayfiyatni щis etib boradi.
Nafosatli idrok щususiyatlari tы\risida gapirar ekanmiz, avvalo, badiiy asarni nafosatli idrok
etishdagi bilish jarayonlarining ыziga xosligiga e`tiborni qaratmo\imiz lozim bыladi. Bu esa ыz
navbatida badiiy asarni idrok etish bilan ilmiy asarni idrok etish orasidagi farqni belgilab beradi.
San`at asarini idrok etishning ыziga xosligi shundaki, san`atkor ыz ijodiy faoliyatini amalga oshirish
rejasini
oldindan
belgilab
oladi,
badiiy
tыqimalar
yordamida
«nomoddiy»
narsalarni
«moddiylashtiradi», ya`ni kitobxonni kutilmagan щodisalar bilan uchrashtiradi. Shunga kыra, san`at
asarlarining vazifasi moщiyatan insonning nafosatli eщtiyojini qondirishga qaratilgan bыladi. Ana shu
135
135
jiщat bilan san`at asarini xissiy-aqliy idrok etish,
ilmiy-nazariy asarni idrok qilishdan farq qiladi.
Zero, ilmiy asarni tushunish uchun ыquvchi avvalo, mazkur soщaga doir bilimlardan щabardor
bыlmo\i lozim. Yыqsa, bu asar uning uchun mutlaqo qiziqarsiz щamda tushunarsiz bыlib qolaveradi.
Badiiy asarning moщiyatini bilish yoki uning mazmunini ыzlashtirish uchun mazkur jarayonni
maщsus ыrganishga eщtiyoj sezilmaydi. Negaki, insonning nafosatli idroki tabiatan kыra ijodiy
jarayonga yaqin bыlib, bu xolat inson kamolotining barcha po\onalarida ishtirok qiladi.
Shuningdek, ijodkor badiiy asarni yaratar ekan, avvalo, idrok qiluvchida asar qanday taassurot
qoldirishi, asar qay tariqa ыquvchida tu\yoniylik kayfiyatlarini uy\ota olishi щaqida ыylaydi. Asarni
idrok qilish natijasida yuzaga kelgan qay\urish, achinish, junbushga kelish, zavqlanish singari botiniy
щ
olatlar ыz navbatida shaxsiy «Men»ning yuzaga kelishiga sababchi bыladi. +olaversa, tomondan,
nafosatli idrok jarayonida idrok qiluvchi (tomoshabin, ыquvchi, kitobxon va щokazo) voqelikda
kechayotgan jarayonlar щaqida ma`lumotga ega bыladi. Bularning barchasi pirovardida san`at asarini
xissiy-aqliy idrok etish uchun zamin yaratadi. Ispan nafosatshunosi Xose Ortegga i Gasset (1883-
1977) ыzining «San`at degumanizatsiyasi» nomli kitobida san`atni yaratish jarayonlari, uning inson
saloщiyatiga tu\yonli ta`siri va ayni paytda uni zaiflashtiruvchi щususiyatlari щaqida etarlicha
xulosalar chiqargan edi. Jumladan, chinakam badiiy asarni xissiy-aqliy idrok qilish orqali inson yuksak
a`mollar (ideallar) sari intilishi, ezgulik va щaqiqatning \alaba qilishiga ishonch xissini щamda qalbida
junbushga kelgan gыzal xissiyotlarni namoyon qilish imkoniga ega bыlishini ta`kidlagan edi.
Shuni ta`kidlash lozimki, ijodkor asarni ikki kыrinishda murakkab yoinki sodda tarzda ifodalashga
щ
arakat qiladi. Ayrimlar asardagi murakkab jarayonlarni ыzining aqliy-xissiy idrok etish qobiliyati
bilan tezda tushunib etadi. Shuning uchun bu toifa kitobxonlar kыproq falsafiy mazmundagi kitoblarni
mutolaa qilishni щush kыradilar. Boshqalar esa sodda, jыn tarzda yozilgan asarlarni ыqishga
moyildirlar. Ammo, щar qanday xollarda щam asar ыzida mafkuraviy \oyalarning muayyan jiщatlarini
mujassam etishini щisobga oladigan bыlsak, bunday xolatlarni anglab olish uchun idrok qiluvchining
bu щususda etarlicha bilimgaega bыlishi щamda aqliy-xissiy idroki kamol topgan bыlishi talab etiladi.
Bugungi kun kitobxonining oldiga qыyiladigan talab щam aynan ana shulardan iborat. Zero,
eksterimistik ruщdagi kitoblar, millat ravnaqiga raщna soluvchi kinofil`mlar, yovuzlikka boshlovchi
rang-barang adabiyotlarning zamiridagi mafkuraviy va \oyaviy maqsadlarni faqatgina aqliy-xissiy
idrokning rosmona tarbiyasi orqali fosh etish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |