Filosofiya uzb



Download 0,97 Mb.
Pdf ko'rish
bet149/149
Sana30.12.2021
Hajmi0,97 Mb.
#197882
1   ...   141   142   143   144   145   146   147   148   149
Bog'liq
2 5242298942464460709

 
Reja: 
1.
 
Badiiy  щamda  nafosatli  idrok  etish  tushunchasi  san`at  asarini  xissiy  va  aqliy  idrok  qilish 
masalasi. 
2.
 
Nafosatli tarbiyaning moщiyati, maqsadi va vazifalari. 
3.
 
San`at-zamonaviy komil insonning nafosatli jiщatdan tarbiyalashning muщim vositasi sifatida. 
4.
 
Nafosatli tarbiyaning zamonaviy omillari va vositalari. 


 
 
133
133
 
1. Idrok mazmun kengqamrovli tushuncha bыlib, mavjud barcha soщalarga daщldor sanaladi. Idrok 
ы
z  navbatida  narsalarning  ыziga  xos  xususiyatlarini  tafakkur  orqali  talqin  etishda  щamda  turli  xil 
munosabatlarni  ыrganishda  insonga  kыmak  beradi.  Shuningdek,  idrok  jarayonining  tы\ri  shakllanishi 
aqliy  taraqqiyotning  asosiy  omili  щamdir.  Bir  sыz  bilan  aytganda,  idrok-predmet  va  щodisalarning 
yaxlit  qiyofasini  aks  ettirib,  u  voqelikni  inson  sezgi  a`zolarining  ta`siri  orqali  belgilovchilik  va 
boshqaruvchilik  imkoniyatlarini  namoyon  qiladi.  Mazkur  muloщaza  idrok  borasidagi  umumiy  fikrni 
ifodalasada, idrok щususiy kыrinishda щar bir soщada ыziga xos tarzda namoyon bыladi. Biroq, idrok 
obrazlarni  tashqi  olamdan  oddiy  nusщa  sifatida  kыchirmaydi,  balki  izlanuvchanlik,  faol  щarakatlar 
natijasida  yuzaga keladi. Zero, axloqiy idrok щam, ijtimoiy idrok щam, falsafiy idrok щam, biologik 
idrok  щam,  ruщiy  idrok  щam  va  shu  singari  idrok  ishtirok  qiladigan  soщalar  ыzlarining  tadqiqot 
doiralaridan  turib  voqelikka  munosabat  bildiradilar.  Inchunun,  badiiy  idrok  щam  ijod  jarayonlarida 
namoyon bыla boradi. 
Moddiy  buyumlarni  idrok  etishdan  farqli  ыlaroq,  badiiy  idrok  jarayonlari  ыta  talabchanligi  bilan 
ajralib  turadi.  Negaki,  yuqorida  ta`kidlanganidek,  badiiy  idrok  ijodiy  jarayon  bilan  bo\liq  tarzda 
namoyon  bыlib  boradi.  Mabodo  ijod  jarayoni  tыxtasa,  badiiy  idrok  щam  shu  onda  yakun  topadi. 
Yoщud  sodda  qilib  aytganda,  kitobxon  badiiy  asarni  ыqib  tugallagandan  sыng  uning  ushbu  mavzuni 
idrok etishga bыlgan keyingi xolati щam tugallanadi. Kitobxon endi boshqa bir badiiy jarayonni idrok 
etishga  «tayyorgarlik»  kыradi.  Avvalgi  asarda  olgan  taassurotlarini  yangi  asardagi  mavjud  voqealar 
tafsilotiga qыllamaydi.  Zero,  «Ыtgan kunlar»  romanidagi voqealar tafsiloti  «Shaytanat»dagi voqealar 
tafsilotiga  mutlaqo  mos  kelmaydi.  Badiiy  ijodni  idrok  etish  shu  jiщati  bilan  moddiy  narsalarni  idrok 
etishdan  farqlanadi.  Щolbuki,  moddiy  predmet  aksariyat  xollarda  ыzgarmas  va  ayni  paytda  kishida 
doimo  bir  xil  taassurot  qoldiradi.  Badiiy  asarni  badiiy  tarzda  idrok  etish  natijasida  inson  voqelikka 
teran kыz bilan nazar tashlashga, mavjud muammolarni nozik tuy\ular yordamida щal etishga щarakat 
qiladi. 
Shuningdek, badiiy idrok favqulodda ыzgaruvchan xususiyatga ega bыlib, u щech qachon bir joyda 
tыxtab  qolmaydi.  Bunday  xolatni  badiiy  asarni  qayta  ыqish  jarayonida  kuzatish  mumkin.  Masalan, 
Toщir  Malikning  «Shaytanat»  qissasini  oladigan  bыlsak,  undagi Asadbek  obrazi  kishilar  tasavvurida 
щ
am  ijobiy  щam  salbiy  qaщramon  sifatida  gavdalanadi.  Shunga  kыra,  ayrim  toifa  ыquvchilar 
Asadbekning  qilmishlarini  qoralasalar,  boshqa  bir  kitobxonlar  uning  «marщamatini»  yaxshilikka 
yыyadilar.  Eng  ajablanarlisi  shundaki,  u  qaщramonlarni  salbiy  yoki  ijobiylikka  ajratishga  щech  kim 
tыsqinlik qilmaydi, aksincha, kitobxon ularni badiiy idrok qobiliyatlariga kыra farqlaydi. 
Chunonchi,  badiiy  idrok  ijod  jarayonining  baxolash  me`zoni  va  ayni  paytda  ijodiy  jarayonga 
kыmak  beruvchidir.  Chunki  ijodkor  badiiy  asarni  yaratishdan  avval  ыz  oldiga  asar  voqealarining 
tafsilotini  kallasida  pishitib  boradi  va  ularni  muayyan  rejaga  soladi.  Mazkur  jarayon  boshlangandan 
sыng  ijodkor  ыzining  iste`dodini  ishga  solib  asar  qaщramonlariga  «jon»  kirgizishga  щarakat  qiladi 
Agarda  ijodkor  mazkur  jarayonda  ojizlik  qilsa  yoщud  voqealar  echimini  badiiy  qiyofalar  bilan 
tasvirlay olmasa, bu asar kitobxonning nazaridan chetda qolib ketadi. 
Shuningdek, shaxsning ruщiy olamiga ta`sir etish, uni badiiy-nafosatli jiщatdan yuksak po\onalarga 
olib  chiqish  nafosatli  idrokning  asosiy  muammolaridan  щisoblanadi.  Mazkur  muammo  esa  ыz 
navbatida  insonning  voqelikka  xissiy-aqliy  munosabati  щamda  uning  nafosatli  tarzda  idrok  etish 
qobiliyatiga,  asar  qaщramonlarining  kechinmalarini  xis  qilish  layoqatiga  щamda  ularni  ongli  tarzda 
mushoщada etish madaniyatiga ega bыlmo\i lozim. Shuningdek, badiiy idrokning mazmuniga daxldor 
bыlgan  badiiy  qadriyatlar  yaratish  jarayoniga  zamonaviy-tarixiy  bosqichlardan  kelib  chiqqan  щolda 
nafosatli  nazariyalar  asosida  munosabat  bildirmoq  maqsadga  muvofiq  sanaladi.  Negaki,  badiiy  asar 
millat  ravnaqi  uchun  qanday  щissa  qыshadi,  u  millat  badiiy  tafakkurini  ыstirishda  qanday  aщamiyat 
kasb  etishini  tы\ri  anglamoq  uchun  щam  nafosatli  nazariyalarga  murojaat  etish  ыrinli  bыladi. 
Vaщolangki,  ana  shu  jiщatlarga  kыra  badiiy  idrok  insonning  щayotga  nisbatan  bыlgan  qiziqishini 
doimo kuchaytirib boradi va ыzi щam shu asosda rivojlanadi. 
Mazkur  xolatlar  badiiy  idrokning  nafosatli  idrokdan  ayri  xolda  mavjud  bыlmasligining  belgisidir. 
Xыsh, unda nafosatli idrok qanday щususiyatlarga ega 
Nafosatli idrok щam badiiy idrok singari nazariy  va amaliy  aщamiyat kasb etadigan tushunchadir. 
Negaki,  nafosatli  idrokni  tadqiq  etmay  turib,  badiiy  ijod  nazariyasini  tыlaqonli  tarzda  anglab  etish 
щ
amda  san`atning  ijtimoiy  tabiatini  ochib  berish  mumkin  emas.  Zotan,  «Nafosatlia»ni  «san`at», 


 
 
134
134
«badiiyot»,»nafosat»  tushunchalarini  mazmunan 
boyitib boradi. Inchunun, nafosatli idrok masalasi 
tы\ridan-tы\ri  inson  nafosatli  tarbiyasiga  daxldorltgt  bois  inson  va  jamiyat,  inson  va  davlat,  inson  va 
tabiat  ыrtasidagi  munosabatlar  rivojida  sezilarli  ta`sirga  ega.  Chunki,  nafosatli  idrokning  ыziga  xos 
щ
ususiyati avvalo, badiiy ijodning tabiatiga щamda san`atning ijtimoiylik moщiyatiga ta`sir kыrsatishi 
bilan  belgilanadi.  Ikkinchidan,  nafosatli  idrok  qonuniyatlarini  tadqiq  qilish  san`at  va  badiiy  ijod 
mazmuni  va  moщiyatini  tыlaqonli  tarzda  namoyon  qilishi  uchun  imkoniyat  yaratadi.  Bir  sыz  bilan 
aytganda,  nafosatli  idrok  moщiyatan  insonni  voqelikni  badiiy  obrazlar  orqali  ыzlashtirishi  bilan 
namoyon bыla boradi. 
Shuningdek, nafosatli idrok jarayonlarida nafosatli masofa va shu singari boshqa omillarning щam 
sezilarli  ыrni  mavjud.  Ma`lumki,  san`at  turlarining  barchasi  ijodkor  va  tomoshabin  nigoщidan 
ы
tgandagina  qadriyatga  aylanadi.  Щususan,  tomoshabinbadiiy  asar  bilan  yaqindan  aloqa  qilib  borii 
natijasida  badiiy  jarayonga  tы\ridan-tы\ri  ta`sir  kыrsata  olishi  mumkin.  Shunday  ekan  ijodkor 
щ
oxlaydimi-yыqmi  tomoshabinning  didi  bilan  щisoblashishga  majbur.  Ana  shunday  talablarni  xis 
qilgan  ijodkor  agar  u  dramaturg  bыlsa  saщna  bezaklaridan  boshlab  toki  aktyorlarning  qilayotgan 
barcha щatti-щarakatlarigacha sinchiklab nazar tashlaydi, ularni e`tibor bilan kuzatadi. 
San`at asarlarida rangni idrok etish murakkab jarayon щisoblanadi. Bu esa insondan san`at asariga 
nisbatan ongli munosabatda bыlishni, щattoki, rangning milliylik щususiyatlariga щam e`tibor berishni 
talab etadi. Zotan, rangni idrok qila bilish tomoshabin tasavvurining asosi sifatida namoyon bыladi. Bu 
esa  ыz  navbatida  san`at  asarini  tыlaligicha  idrok  etishning  muщim  tarkibi  sanaladi.  Bu  boradagi 
fikrlarimizni biroz kengroq tarzda bayon qilish maqsadida щaykaltaroshlik san`atiga murojaat etishni 
lozim deb topdik. 
Ma`lumki,  rassom  biror-bir  mavzudagi  asarni  istagan  xajmda  chizib  berishi  mumkin.  Masalan, 
tabiat  manzarasining  tasviri  щox  katta  щox  kichik  ishlanishidan  qat`iy  nazar  tomoshabin  uni  tabiat 
gыzalligi  (yoki  щunukligi)  tarzida  idrok  qiladi.  Negaki,  tomoshabin  uni  uzoqdan  tomosha  qilib  bir 
ma`no  uqsa,  ыsha  asarni  yaqindan  tomosha  qilishga  mыljallangan  щaykaltaroshlik  asari  щam 
namoyon qilibыzga bir ma`noni anglaydi. +iziqarli tomoni shundaki, mazkur san`at turiga xos shunday 
asarlar borki, uni faqat uzoq masofadan tomosha qilish bilan uning mazmuni va moщiyatini tыlaqonli 
tarzda  idrok  eta  olish  mumkin.  Poytaxtning  «Markaziy  щiyobon»ida  Soщibqiron  Amir  Temurga 
ba\ishlab  ыrnatilgan  yodgorlik  щaykali  shunday  щususiyatlari  bilan  ajralib  turadi.  Agar  щaykalni 
oqshom paytida uzoqroqdan tomosha qilsangiz Jaщongir Temurning salobati, ulu\vor siymosi ыzining 
bыy-bastini  kыrsatadi.  Aksincha,  uni  yaqindan  tamosha  qilish  natijasida  bunday  щususiyat  paydo 
bыlmaydi.  Gap  щaykalning  щajmi  va  kыlamining  kattaligida  щam  emas.  Zotan,  Soщibqironning 
mazkur щaykali kichikroq qilib ishlangan taqdirda bizga yuqoridagi mazmunni bera olmaydi. 
Teatr asarini tomosha qilish jarayonida щam ana shunday щolat kыzga tashlanadi. Tomoshabin bir 
paytning ыzida щam saщna bezaklariga, щam aktyorlarning kiyimlariga, ularning щatti-щarakatlariga 
sinchkovlik  bilan  nazar  tashlaydi.  Va  bu  xolatlarning  barchasini  nafosatli  tasavvuri  orqali  mutanosib 
xolga  olib  kelishga  щarakat  qiladi.  Anashularni  щisobga  olgan  xolda  ijodkor  asarni  tomoshabinga 
kыrsatadigan ta`sirida nafosatli masofaning aщamiyatini щisobga olishga intiladi. 
Nafosatli  idrokning  shakllanish  jarayoni  tadrijiylik  asosida  rivojlanib,  ma`lum  bir  kuzatuvlardan 
sыng  namoyon  bыla  boradi.  Щolbuki,  u  щech-bir  davrda  ыz-ыzidan  tayyor  щolda  shakllanib  qolgan 
emas.  Inson  san`at  asarini  nafosatli  idrok  etishi  bilan  bir  paytda  ыzining  ma`naviy  eщtiyojini  щam 
qondirib  boradi.  Ana  shu  eщtiyoj  pirovardida  uning  turmush  tashvishlarini  biroz  bыlsada 
engillashtirishga,  щayotning  murakkab  sыqmoqlaridan  matonat  bilan  ыtib  borishga  kыmak  beradi  va 
yangiliklar  yaratishga undaydi.  Zero, nafosatli idroki tarbiyalangan inson Navoiyning  «Щamsa»sidan 
bunyodkorlik  tuy\ularini,  +odiriyning  «Ыtgan  kunlar»idan  vafodorlikni,  Chыlpon  she`riyatidan 
vatanga bыlgan muщabbatni, Abdulla +aщщor щikoyalaridan tubanlik, pastkashlik, tilyo\lamachilikka 
qarshi nafrat tuy\ularini, Chustiy she`riyatidan baxoriy kayfiyatni щis etib boradi. 
Nafosatli  idrok  щususiyatlari  tы\risida  gapirar  ekanmiz,  avvalo,  badiiy  asarni  nafosatli  idrok 
etishdagi  bilish  jarayonlarining  ыziga  xosligiga  e`tiborni  qaratmo\imiz  lozim  bыladi.  Bu  esa  ыz 
navbatida  badiiy  asarni  idrok  etish  bilan  ilmiy  asarni  idrok  etish  orasidagi  farqni  belgilab  beradi. 
San`at  asarini  idrok  etishning  ыziga  xosligi  shundaki,  san`atkor  ыz  ijodiy  faoliyatini  amalga  oshirish 
rejasini 
oldindan 
belgilab 
oladi, 
badiiy 
tыqimalar 
yordamida 
«nomoddiy» 
narsalarni 
«moddiylashtiradi»,  ya`ni  kitobxonni  kutilmagan  щodisalar  bilan  uchrashtiradi.  Shunga  kыra,  san`at 
asarlarining vazifasi moщiyatan insonning nafosatli eщtiyojini qondirishga qaratilgan bыladi. Ana shu 


 
 
135
135
jiщat  bilan  san`at  asarini  xissiy-aqliy  idrok  etish, 
ilmiy-nazariy  asarni  idrok  qilishdan  farq  qiladi. 
Zero,  ilmiy  asarni  tushunish  uchun  ыquvchi  avvalo,  mazkur  soщaga  doir  bilimlardan  щabardor 
bыlmo\i lozim. Yыqsa, bu asar uning uchun mutlaqo qiziqarsiz щamda tushunarsiz bыlib qolaveradi. 
Badiiy  asarning  moщiyatini  bilish  yoki  uning  mazmunini  ыzlashtirish  uchun  mazkur  jarayonni 
maщsus  ыrganishga  eщtiyoj  sezilmaydi.  Negaki,  insonning  nafosatli  idroki  tabiatan  kыra  ijodiy 
jarayonga yaqin bыlib, bu xolat inson kamolotining barcha po\onalarida ishtirok qiladi. 
Shuningdek,  ijodkor  badiiy  asarni  yaratar  ekan,  avvalo,  idrok  qiluvchida  asar  qanday  taassurot 
qoldirishi,  asar  qay  tariqa  ыquvchida  tu\yoniylik  kayfiyatlarini  uy\ota  olishi  щaqida  ыylaydi. Asarni 
idrok qilish natijasida yuzaga kelgan qay\urish, achinish, junbushga kelish, zavqlanish singari botiniy 
щ
olatlar  ыz  navbatida  shaxsiy  «Men»ning  yuzaga  kelishiga  sababchi  bыladi.  +olaversa,  tomondan, 
nafosatli  idrok  jarayonida  idrok  qiluvchi  (tomoshabin,  ыquvchi,  kitobxon  va  щokazo)  voqelikda 
kechayotgan jarayonlar щaqida ma`lumotga ega bыladi. Bularning barchasi pirovardida san`at asarini 
xissiy-aqliy  idrok  etish  uchun  zamin  yaratadi.  Ispan  nafosatshunosi  Xose  Ortegga  i  Gasset  (1883-
1977)  ыzining  «San`at  degumanizatsiyasi»  nomli  kitobida  san`atni  yaratish  jarayonlari,  uning  inson 
saloщiyatiga  tu\yonli  ta`siri  va  ayni  paytda  uni  zaiflashtiruvchi  щususiyatlari  щaqida  etarlicha 
xulosalar chiqargan edi. Jumladan, chinakam badiiy asarni xissiy-aqliy idrok qilish orqali inson yuksak 
a`mollar (ideallar) sari intilishi, ezgulik va щaqiqatning \alaba qilishiga ishonch xissini щamda qalbida 
junbushga kelgan gыzal xissiyotlarni namoyon qilish imkoniga ega bыlishini ta`kidlagan edi. 
Shuni ta`kidlash lozimki, ijodkor asarni ikki kыrinishda murakkab yoinki sodda tarzda ifodalashga 
щ
arakat  qiladi.  Ayrimlar  asardagi  murakkab  jarayonlarni  ыzining  aqliy-xissiy  idrok  etish  qobiliyati 
bilan tezda tushunib etadi. Shuning uchun bu toifa kitobxonlar kыproq falsafiy mazmundagi kitoblarni 
mutolaa  qilishni  щush  kыradilar.  Boshqalar  esa  sodda,  jыn  tarzda  yozilgan  asarlarni  ыqishga 
moyildirlar. Ammo, щar qanday xollarda щam asar ыzida mafkuraviy \oyalarning muayyan jiщatlarini 
mujassam etishini щisobga oladigan bыlsak, bunday xolatlarni anglab olish uchun idrok qiluvchining 
bu щususda etarlicha bilimgaega bыlishi щamda aqliy-xissiy idroki kamol topgan bыlishi talab etiladi. 
Bugungi  kun  kitobxonining  oldiga  qыyiladigan  talab  щam  aynan  ana  shulardan  iborat.  Zero, 
eksterimistik  ruщdagi  kitoblar,  millat  ravnaqiga  raщna  soluvchi  kinofil`mlar,  yovuzlikka  boshlovchi 
rang-barang  adabiyotlarning  zamiridagi  mafkuraviy  va  \oyaviy  maqsadlarni  faqatgina  aqliy-xissiy 
idrokning rosmona tarbiyasi orqali fosh etish mumkin. 
 
 
 
 

Download 0,97 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   141   142   143   144   145   146   147   148   149




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish