Filosofiya uzb

 
33-mavzu. NAFOSATLI ANGLASh VA NAFOSATLI FAOLIYaT 
 
Reja: 
1.
 
Nafosatli munosabat. 
2.
 
Nafosatning tuzilishi va moщiyati 
3.
 
Nafosatli ongning tarkibiy qismlari va ular ыrtasidagi ыzaro bog`liqlik. 
4.
 
Nafosatli faoliyat. 
 
1.
 
Munosabat falsafiy tushuncha ma`nosida ыzaro щarakat va ыzaro ta`sir demakdir. Lekin ijtimoiy 
щ
ayot  jabщasida  namoyon  bыladigan  щar  qanday  ыzaro  щarakat,  ыzaro  ta`sir  munosabatni 
anglatavermaydi. Insoniy munosabat–sub`ekt va ob`ekt ыrtasidagi ыzaro щarakat bыlib, u yыnalganlik 
mlщiyatga  ega  bыladi.  Shu  ma`noda  voqelikka  nafosatli  munosabat  sub`ekt  bilan  ob`ekt  ыrtasidagi 
ы
zaro щarakatning va ыzaro ta`sirining maxsus turidir. 
Nafosatli  ob`ekt  nima Aslini  olganda,  nafosatli  bыlmagan  narsalarning  ыzi  yыq.  Muayyan  shart-
sharoitda  щar  qanday  narsa,  voqea–xodisa  nafosatli  tabiatga  ega  bыlib,  nafosatli  munosabat  va 
nafosatli  baщo  ob`ektiga  aylanib  qolishi  mumkin.  Lekin  ular  ma`lum  talabalarga  javob  berishlari 
kerak: birinchidan, aniq щis-tuy\u, sezgi–idrok qobiliyati va imkoniyatiga ega bыlishi; ikkinchidan, u 
yoki  bu  voqea–xodisa  insoniy  aloqalar  va  munosabatlarga  kirishib,  ijtimoiy  aщamiyat  kasb  etishi 
kerak. Shundagina muayyan voqea–щodisa nafosatli munosabat ob`ektiga aylanadi, ya`ni u ыz qadrini 
topadi.  U  yoki  bu  voqea-щodisa  odamlarga  xizmat  qilib,  muayyan  ijtimoiy  burchni  ado  etish 
tushunchasini  topish  qadriyat  atamasi  bilan  izoщlaymiz.  Baщolash  esa  voqea-xodisalarning  qadrini 
yoki  ijtimoiy  aщamiyatini  anglashning  maxsus  shaklidir.  Insonning  voqelikka  nafosatli  munosabati 
aslida voqealikka baщo berishning aloщida turi, voqea-xodisalarni nafosatli qadrlash usulidir. 
Borliqdagi  voqea–щodisalarning  birligi  va  xilma-щilligi,  muvofiqligi,  щamoxangligi  kabi  tub 
xossalari  nafosatli  ob`ekt  asosidir.  Voqea-щodisalar,  narsalar  faqat  insoniy  manfaatlar  doiraiga  kirib 
olgandan keyingina ыzining nafosatli aщamiyatiga ega bыladi. 
Nafosatli ob`ektning zarur tomoni, nafosatli munosabat sub`ektidir. Nafosatli sub`ekt–ыz tarkibida 
jamiyatning  zarur  bыlaklarini  biriktirgan,  turli  soщalarda  moddiy-ma`naviy  faol  ish  olib  boradigan 
ijtimoiy guruщlar щamda ayrim shaxslardan iboratjuda murakkab ijtimoiy щosiladir. 
Nafosatli  munosabat–sub`ekt  bilan  ob`ekt  ыrtasidagi  ыziga  xos  aloqalar  turli  bilan  tavsiflanadi. 
Gыzallikni  idrok  etish  jarayonida  sodir  bыladigan  ыzaro  щarakatlar  nafosatli  munosabat  zaminidir. 
Ruщ  shunoslik  kыrsatib  berganiga  kыra,  estetik  idrok  etishining  xususiyati  idrok  etilayotgan 
narsalarning  shakli  bilan  izoщlanadi.  Nafosatli  munosa`atning  natijasi  nafosatli  baщolash  moщiyati, 
narsa-buyumlar  ifodalanadi.  Masalan,  kursi  yoki  xontaxtani  nafosatli  baщolash–  uning  shakli  bыlgan 
material,  uni  qayta  ishlash,  taraf  va  qismlari  mutanosibligini  uning  amaliy  ыrni,  ya`ninimaga 
mыljallanganligiga  qiyos  qilishdir.  Ovqatga  nafosatli  uning  shakl  va  mazmuni  mutanosibligida  ыz 
ifodasini  topadi.  Yoki  insonga  nafosatli  munosabatda  bыlish  щam  inson  shaxsi  ma`gnaviy 
mazmunining inson xatti-щarakatlari va xulq-atvori shakliga mutanosiblikda ifodalanadi. 
Nafosatli munosabatda щis-щayajonlar maxsus ыrin egalaydi. Щis-щayajon estetik munosabatning 
barcha  po\onalarida  amal  qilib,  lazzatlanish,  щayajon  щolati  bilan  yakunlanadi.  Nafosatli  lazzat 
murakkab ruщiy щolat bыlib, ыzida butun bir щayajonlar turkumini, faraz qilishni, xilma-xil taassurot 
va  tasavurlarni  birlashtiradi.  Nafosatli  munosabat  щayajonlar  bilan  birga  ыz  ichiga  aqliy  jiщatlarni 
щ
am qamrab oladi. Bunda nafaqat nafosatli munosabat ob`ekti, balki nafosatli tuy\ular va kechinmalar 
щ
am taщlil va fikr – muloщaza mavzuiga aylanadi. 
2.
 
Nafosatli anglash ob`ektiv dunyoga nisbatan bыlgan inson munosabatining sub`ektiv tomonidir. 
U  ijtimoiy  ong  shakllaridan  biri  sifatida  aщloqiy  ong,  щuquqiy  ong,  diniy  ong,  falsafiy  ong  kabi 
ijtimoiy щodisalar bilan  bir qatorda turadi.  Ijtimoiy щayot ijtimoiy ong barcha shakllarining umumiy 
poydevoridir. 
Nafosatli–ma`naviy-ruщiy  щodisalar  majmui  bыlib,  ular  ijtimoiy  щayot  zaminida  vujudga 
keladigan  nafosatli  щis,  did,  fikr,  orzu,  qarash,  nazariya  tizimini  anglatadi.  Nafosatli  ong  ijtimoiy 
щ
ayot zaminida uning bilan mutanosib tarzda ыzgarib, rivojlanib, takomillashib boradi. 
Nafosatli  anglash  jamiyat  щayotida  guruщiy  manfaatlar  ifodasi  tarzida  щam  namoyon  bыladi. 
Lekin  bu  щol  jamiyatning  turli  soщalarida  turlicha,  masalan,  mafkura  soщasida  nafosatli  qarashlar, 

---

 
 
123
123
orzu-umidga munosabatlarda ыziga xos aks etadi. 
Ruщiy-ma`naviy 
soщalarda 
esa 
guruщiy 
manfaatlarga  nisbatan  ancha  mustaqil  tarzda  namoyon  bыladi.  Bu  щol  щar  bir  yakka  odamning  aniq 
щ
is  va  did  egasi  sifatida  namoyon  bыladigan  ijtimoiy  va  biologik  xususiyatlari  bilan  bo\liqdir. 
Guruщiy manfaatlar щis-tuy\u щam sezilib turadi, lekin asosan u mafkuraning qismlari estetik orzular, 
qarashlar, nazariyalar ta`siri kuchiga qarab belgilanadi. 
Nafosatli  ongning  nisbiy  mustaqilligi  kыrinishlaridan  biri-vorisiylikdir.  Chunki  yangi  nafosatli 
qarashlar,  \oyalar,  nazariyalar  bыsh  erda  vujudga  kelmaydi.  Ular  jamiyatning  oldingi  nafosatli  va  badiiy 
ravnaqi  natijasida  jamlangan  щissi  va  aqliy  щosilalar,  bilimlar  zaщirasining  davomi  amal  qiladilar. 
Vorisiylik  nafosatli  ongning  barcha  nafosatli  qarashlar  va  nazariyalariga,  nafosatli  did  va  щis  bы\inlariga 
taalluqlidir. 
Nafosatli  anglash  yoxud  ong  ijtimoiy  щayot  in`ikosi  bыlib,  jamiyat  щayotida  muщim  ыrin  tutadi, 
unga  щar  tomonlama  ta`sir  ыtkazadi.  Jamiyat  taraqqiyotida  biror  jabщa,  narsa,  zarra  yыqki,  ular 
nafosatli  did,  orzu  qarashlardan  chetda  qolgan  bыlsin.  Nafosatli  ong  moddiy  ishlab  chiqarish  va 
ma`naviy boylik  yaratishdan oziq olibgina qolmay, ayni cho\da ularga jumladan, siyosat, axloq-odob, 
din, falsafa, fan soщalariga щam bevosita ta`sir ыtkazadi. 
Nafosatli anglash ijtimoiy ongning maxsus shakli sifatida nafosatli faoliyat bilan uzviy bo\liq bыlib, 
nafosatli  faoliyat  jarayonida  shakllanadi  va  qaror  topadi.  Nafosatli  ong  aslida  nafosatli  faoliyat 
maщsulidir. 
Nafosatli  ong  badiiy  ong  bilan  chambarchas  bo\liq.  Ular  bir-biriga  yaqin  tushunchalar  bыlsada, 
aynan  bir  ma`noni  anglatmaydi.  Nafosatli  ong  voqelikni  butun  borli\icha  idrok  etib,  qayta  ishlash 
jarayonida  vujudga  kelsa,  badiiy  ong  san`atni  yaratish  va  idrok  etish  jarayonida  namoyon  bыladi. 
Badiiy ong badiiy asarlar tizimida ifodalansa, nafosatli ongning aks etish kыlami ancha keng bыlib, u 
odamlarning  meщnat  faoliyatida,  uning  natijalarida,  moddiy  va  ma`naviy  qadriyatlarda  ыz  ifodasini 
topadi. 
Nafosatli  ongning  ijtimoiy  ong  shakli  sifatidagi  kыrinishidan  yakka  odam  nafosatli  ongi  kыrinishi 
farq  qiladi.  Yakka  odam  nafosatli  ongi-aniq  bir  shaщs  ongi,  ma`naviy  dunyosining  bir  qismi  bыlib, 
keng  ma`noda  u  щam  ijtimoiy  mazmun  kasb  etadi,  ya`ni  ijtimoiy  щayot  jarayonida  shakllanib, 
rivojlanib, jamiyat maщsuliga aylanadi. 
Nafosatli ong bilan yakka odam nafosatli ongi ыz sub`ektlariga egalik jiщatidan щam farqlanadilar. 
Ijtimoiy  tabaqalar,  qatlamalar,  guruщlar,  millatlar,  elatlar,  xalqlar  nafosatli  ong  sub`ekti  sifatida 
namoyon bыlsa yakka odam, nafosatli ongning sub`ekti — muayyan bir shaxsdir. 
Nafosatli ong va  yakka odam nafosatli ongi ыz mazmuni jiщatidan щam farqlanadi. Jamiyat nafosatli 
ongi  ijtimoiy  щayotdagi  nafosatni  tыla  qamrab  oladi.  Yakka  odam  nafosatli  ongi  esa  faqat  bitta  shaxs 
ma`naviy  dunyosidagi  nafosatli  soщani  ыz  ichiga  oladi..  Yakka  shaxs  nafosatli  ongi  ijtimoiy  nafosatli 
tarkibida щarakat qiladi, ya`ni u bilan ichki bo\liqlikka ega bыladi. Ularni bir-biridan Faqat ilmiy-nazariy 
taщlil qilish orqali ayrim–yrim щolda olib kыrish mumkin. 
3.
 
Jamiyatning  nafosatli  ongi  murakkab  tizimli,  щarakatchan,  ыzaro  uzviy  aloqador  qator 
qismlardan iborat bыladi. 
Nafosatli  ongning  tur\un  va  uy\un  qismlari  –  bular  nafosatli  щislar,  orzular,  qarashlar  va 
nazariyalardir. Ular bir-biri bilan aloqador щolda ыzaro ta`sirda bыlsada ularni aloщida-aloщida taщlil 
etgandagina bu umumiylik moщiyatini anglab olish osonroq bыladi. 
Nafosatli  щis-tuy\ular.  Щis-tuy\ular  umuman  inson  ongning  ajralmas  qismi  bыlib,  nafosatli  ong 
soщasida  aloщida  ыrin  tutadi.  Ular  nafosatli  ongning  asosiy  qatlamini  tashkil  etib,  uning  poydevori 
щ
isoblanadi, uning barcha jabщalarini bezaydi va boyitadi. 
Nafosatli щis-tuy\ular intelektual tuy\ular bilan bir qatorda eng oliy, ijtimoiy tuy\ular turkumida mansub. 
Bu  erda  «ijtimoiy»  iborasi  nafosatli  щis-tuy\ularning  jamiyat  bar\ida  vujudga  kelib,  rivojlanishi,  jamiyat 
ba\rida  amal  qilishi  singari  щodisalar  nazarda  tutiladi.  Nafosatli  щis-tuy\ular  murakkab  ijtimoiy  щodisa 
sifatida  nafosat,  uy,  oxang,  shakllar,  uy\unlik,  moslik,  mutanosiblik,  kabi  tushunchalar  bilan  birga  shodlik, 
щ
ayratlanish,  ajabalanish,  roщatlanish,  lazzatlanish,  eщtirom,  shavq-zavq,  nafrat  kabi  tushunchalarni  щam 
qamrab oladi. 
Nafosatli щis-tuy\ular shakli, namoyon bыlishi va amal qilish jiщatidan sub`ektiv tabiatga ega bыlib, 
inson  dunyosining  bir  qismini,  sub`ektiv  voqelikning  bir  bыlagini  tashkil  etadi.  Nafosatli  щis-
tuy\ularning  mazmuni  insonning  muayyan  maqsadga  yыnalitirilgan  faoliyatida  yorqinroq  namoyon 
bыladi. 

---

 
 
124
124
Nafosatli  щis-tuy\ular  kechinmalar  bilan 
qorishiq  щolda  namoyon  bыladi,  ya`ni,  aloщida 
kыrinishdagi  kechinmalar  jarayoni  sifatida  sodir  bыladi.  Sub`ekt  bilan  ob`ektning  qыshilib  ketishi, 
sub`ektning  ob`ekt  ba\rida  «erib  ketishi»  kechinmali  щis-tuy\uning  ыziga  xos  belgisidir.  Nafosatli 
kechinma sub`ektning aloщida faolligi, xususan, щayol, tasavvuf kila bilash kuchi bilan belgilanadi. 
Nafosatli  kechinmaning  yakuni–nafosatli  lazzatlanishdir..  Nafosatlanish  insonning  umumiy,  doim 
ijobiy bыlgan sezgi щolati, ya`ni uning narsalardan, voqea va щodisalardan ta`sirlanishidir. 
Nafosatli lazzatalnish ыz tabiatiga kыra ma`lum ma`noda ziddiyatli sodir bыladi. U щis-tuy\ularni 
щ
am,  aqliy  faoliyatini  щam,  insonning  chuqur  ijtimoiy  qobiliyati  in`ikosi  bыlgan  be\arazlikni  щam 
qamrab  oladi.  Be\arazlik  nafosatli  lazzatlanishda  foyda  щaqidagi  tasavvurlarni  inkor  etmagan  щolda 
namoyon  bыladi.  Binobarin,  be\arazlik  foyda  щaqidagi  maxsus  tasavvurni–jamiyat,  insoniyat, 
taraqqiyot  foydasi  щaqidagi  tasavvurni  ыzida  mujassamlashtiradi.  Ayni  maщalda  be\arazlik  ыzining 
ziddi  bыlgan  ochkыzlik,  tыymaslik,  qiz\anchiqlik,  xudbinlik,  manfaatparastlik  kabi  щis-tuy\ularni 
qat`iy rad etadi 
Nafosatli  lazzatlanish  aslida  jamiyat  manfaatlari  uchun  foydali  bыlib,  u  inson  ijodiy  kuchlarining 
erkin  namoyon  bыlishi  jarayoni  bilan  bo\liqdir.  Nafosatli  lazzatlanish  inson  faoliyatining  moddiy 
ishlab  chiqarish,  muщandislik  qurilmalari  yaratish  (konstruktorlik),  ilmiy  kashfiyotlar,  murabbiylik, 
badiiy ijodkorlik kabi barcha soщalarda erkin ijod qilishini ra\batlantirib turadi. 
Ayniqsa nafosatli щis-tuy\ularning nafosatli didni tarbiyalashdagi roli muщim. 
Nafosatli  did  murakkab  va  kыp  qirralidir.  U  insonning  fikr-muloщazalari,  xulq-atvori,  xatti-
щ
arakatlari moddiy va ma`naviy ijodkorligi namoyon bыladi. 
«Did»  iborasi  odamlarning  ayrim  soщalarga  moyilliklarini  ifodalaydi.  Ilmiy  faoliyat  bilan 
shu\ullanishga  moyil  odamni  «fanga  didi  (faщmi)  bor»  deb,  ixtirochini  «ixtirochilikka  didi  zыr»,  deb 
gapiradilar.  Shu  bois  «did»  tushunchasini  insonning  aniq  yыnalgan  qobiliyati,  voqelikning  u  yoki  bu 
tomonlarini afzal kыrish munosabatti sifatida baщolash ыrinlidir. 
Nafosatli did-voqea-щodisalarning nafosatli sifatlarini inson tomonidan idrok etmoq va baщolamok 
jarayonida  olinadigan  qoniqish  yoki  qoniqmaslik  tuy\usi  orqali  ыn,  ifoda  soni  topadi.  Nafosatli  did 
zaminida  gыzallikni  xunuklikdan  ajrata  bilish  va  undan  be\araz  shodlanish,  lazzatlanish  qobiliyati 
yotadi.  U  щis-tuy\ular  bilan  ish  kыradi,  ya`ni  щayot  gыzalliklari  va  fojealarini  щis  eta  bilish,  fojeali 
tыqnashuvlarni kыpligi nomutanosib liklardan farqlay olish qobiliyati orqali namoyon bыladi. 
Nafosatli  did  odamlarning  dunyoqarashi,  ayniqsa,  nafosatli  qarashlari  orqali  yorqinroq  kыrinadi. 
Lekin nafosatli qarashlar va bilimlar щamma vaqt щam nafosatli didni ifodalamaydi. Ba`zan nafosatli 
qarashlar  va  nafosatli  bilimlar  zaщiralariga  ega  bыla  turib,  yomon  yoki  rivojlanmagan  nafosatli  did 
egasi bыlib qolish mumkin. Bilimlar va qarashlar didda ifodalanish uchun ular shaxs ichki dunyosiga, 
idrok qilish jarayoniga singib ketishi, tu\riro\i, shaxsning mustaщkam e`tiqodiga aylanib ketishi lozim. 
Estetik  did  ziddiyatli,  u  ыzida  bevosita  va  bilvosita  щissiy  va  aqliy,  yakka  odam  va  jamiyat  nafosatli 
didlari  qarama-qarshiliklari  birligini  mujassamlashtiradi.  Nafosatli  didning  mana  shunday  ziddiyatli 
xususiyati ыz vaqtida, Kant kabi tadqiqotchilarning e`tiborini tortgan edi. Kant nazarida did–yakka odamga 
xos  bыlgan  tu\ma  qobiliyat,  did  shu  qadar  yakka  щodisadirki,  uni  щech  qanday  dalillar  bilan  inkor  etib 
bыlmaydi.  Bundan:  «did  tы\risida  baщslashmaydilar»  degan  xulosa  kelib  chiqadi.  Kant  fikricha, 
lazzatlanish  ob`ekti  щisoblangan  nafosat  щamma  uchun  bir  xil  aщamiyatlidir.  Lazzatlanish  muayan 
shaxsning  ыzigagina  emas,  balki  щammaga  yoqadi.  Da`fatan  inson  ыziga  yoqan  narsalarni  boshqalarga 
щ
am yoqadi deb ыylaydi. Demak, didlar uchun umumiy щisoblanadigan tomonlar щam bor. Shu bois did 
tы\risida baщslash asoslidir. Kant ikkala muloщazani щam bir vaqtning ыzida щam tы\ri, щam kelishtirib 
bыlmaydigan ziddiyat (antinomiya) sifatida ta`riflaydi.