Filologiya fakulteti

Qisqasi, buyog‘ini tomosha qilaylik-chi, degan o‘y bilan yo‘lning narigi betidagi xiyobonga borib, daraxtlar panasidagi nam bir to‘nkaga cho‘kdim. Ketini uzmay tamaki tutatganimcha, choyxona eshigini poylay boshladim.

Oradan yarim soatlar chamasi o‘tgach, ko‘chada to‘rt kishi ko‘rindi. Keyin choyxonadan Siroj muallim (men endi uni shunday deyman) bilan birga ko‘chaga chiqishdi.

Lekin tezda ajralishdi.

To‘rt kishi yo‘ldan qaytib pastga endi.

Siroj muallim qibla tomonga yurdi.²⁵ (171-bet)

Bu uchrashuv Vali bilan sirli kimsalar o‘rtasidagi ilk uchrashuv edi.

Ko‘rinadiki, asarning bosh markazida ruhlar (ins-jinslar) obrazi turadi.

Yozuvchi o‘zining badiiy g‘oyasini: olam va odam, hayot va o‘lim, tiriklik va foniylik haqidagi mulohazalarini ifodalashda ruh obrazlarini vosita qiladi.

Siroj muallimni izidan borgan Vali uni maktab binosiga kirib ketagnini aniqlaydi. Ortidan borib maktab qorovuli Yunus ho‘ja ota bilan u kirgan qiroatxonani ochmoqchi bo‘lishadi. Ammo xona eshigi lang ochiq bo‘ladi.

Asardagi ruhning harakati ramziy tushunchalarni keltirib chiqarib, yozuvchining badiiy g‘oyasini ochishga xizmat qiladi.

E’tibor qaratilsa, Siroj muallim choyxonadan chiqqach gurungdan keyin qibla tomonga karab yuradi. To‘rttalasi esa pastga.

Bu bilan anglashish mumkinki, Siroj muallim o‘ziga hayoti davomida ezgulikni kasb qilgan. Qiblada esa Kabatulloh bor. U Ollohning marhamatiga intiladi.

Qiziqarlisi, Siroj muallimni izlab uyiga borganda uning qizi yerto‘ladagi Siroj muallimning jasadini ko‘rsatadi.

Valining assotsatsiyasida turlicha yuz berishi bilan falsafiy mulohazalar silsilasi ruhlar bilan bog‘liq detallar orqali yuzaga keladi.

Hanifa bilan bog‘liq syujetda u Badalbekning qizi bo‘lib chiqishi va u bilan bog‘liq voqeliklar boshlanishi asardagi ruh obrazi bilan belgilanib, yo‘llanib turadi. Qabristonda Siroj muallim qabrini qidirib borgan Vali yana bir jumboqqa duch keladi.

– Men sizga bir gapni aytmoqchiman, – o‘ychan, jiddiy pichirladi Hanifa. – Hech kimga aytmagandim...Bilasizmi, shu qabr ustida sag‘ana yaqinda o‘z-o‘zidan bir qarich surildi. Kelib qaraganim zahoti sezdim! Atrofidagi tuprog‘i ham yangilangan. Ko‘rib ko‘zim qinidan chiqib ketdi. Oddiy narsa emas-da! Nega bunday bo‘lgan ekan?! O‘ylaganim bilan tushunmayapman...

Men bu gapni eshitib boshimdan bir chelak suv quygandek holatga tushdim.”²⁶ (179-bet)

Qabristonga borgan Vali Hanifa bilan o‘tib ketgan yaqinlari ota-onasi va singlisining mozorini obodonlashtirib, haqiga tilovat qiladilar. SHu o‘rinda yozuvchi Valining assotsiatsiyasida ro‘y berayotgan “hayot va o‘lim” falsafasini keltiradi va bu silsila Valining keyingi hatti-harakatlarining davomida ham o‘z aksini topadi. Asar voqeligida asosiy dinamikani vujudga keltirgan ruhlar obrazi “har qadamda” uchray boshlaydi.

“Vaqt namozgarga borib qolganidan, men ham uyga qarab ketmoqchi bo‘ldimu shuursiz holda

Boyagi choyxona tomon burildim...

Xabar olay-chi u erda nima gap ekan, degan bema’ni hayol menga osoyishtalik bermayotgan edi.!

Katta yo‘l bo‘yidagi ko‘rimsiz choyxonaga yaqinlashdim. Ipdek ariqdan hatlagancha ichkariga kirdim.

Choyxona to‘rida, –

Ne ko‘z bilan ko‘rayki! –

Bundan ikki-uch soat burungi holatda Siroj muallim yolg‘iz o‘zi choy ichib o‘tirardi!

Eshikdan kirganimda u menga yalt etib qaradi. Keyin, dastlab ko‘rganimda bo‘lganidek, – mendan yuzini chetga burdi...