|
Mevali daraxt o’ziga ishongani uchun yonidan yangi nihol o’sib chiqsa quvonadi. To’nka o’ziga ishonmagani uchun niholga g’ashlik qiladi. Biroq u
xohlaydimi-yo’qmi, nihol o’saveradi! (O’.Hoshimov. “Daftar hoshiyasidagi bitiklar”)
Biz bu kabi matnlarni lingvistikada “metaforik mazmunli matnlar” termini bilan nomlash to’g’ri deb hisoblaymiz. CHunki ularda matn referentsiyasi yashirin o’xshatishga asoslangan bo’ladi. Yuqoridagi matnda mevali daraxt, to’nka, nihol referentlari muallif nazarda tutgan iste’dodli odam, iste’dodsiz odam, yosh iste’dod egasi referentlariga qiyoslanayotgani matn mazmunidan bilinib turibdi.
O’zbek tilida metaforik mazmunli matn yaratishning yana bir usuli borki, u ham o’xshatishga asoslanadi. Bu usulga ko’ra matn sub’ekti o’xshatish asosida tasvirlanadi. Masalan: Tong yorishadi, tun qushi qop-qora qanotlarini yig’ib, qishloq ustidan olislarga uchib ketadi-da, chor-atrof odatdagi qiy-chuvga to’lib- toshadi. (O’.Hoshimov. “Dehqonning bir kuni” hikoyasi) Ko’rinadiki, matn muallifining tun so’zi o’rnida tun qushi birikmasini qo’llashi tong otishi propozitsiyasining metaforik usulda ifodalanishiga sabab bo’lgan.
Matn sub’ektini o’xshatish asosida ifodalash natijasida o’quvchi ongida yangi va noreal ob’ekt haqidagi tasavvur paydo bo’ladi. Bunday matnlarda yangi deskriptsiyalar yuzaga kelib, matnda lingvokreativlik hodisasi namoyon bo’ladi. Bu kabi matnlarni qabul qilishda o’quvchi matn mazmuniga tasavvur va shartlilik asosida yondashishi lozim bo’ladi.
Sub’ektiv – tahliliy strategiyaning ikkinchi usuli bo’lgan poetik kommunikatsiyani tasavvur asosida amalga oshirish ham o’zbek badiiy matnlarida ko’p qo’llanadi. Bu usul qo’llangan matnlarda ob’ektiv voqelikning tasavvur asosida ifodalanishi matnning mazmuniy tuzilishida “muallif referentsiyasi” ustunlik qilishiga sabab bo’ladi. X.Do’stmuhammadning “Men – sensiz, sen – mensiz” qissasidan olingan quyidagi mikromatn ayni shu hodisaga misol bo’la oladi:
Utro dыshit u neyo na grudi...
Bunchalar aniq, bunchalar dilbar tasvir! Bir asr muqaddam yashab o’tgan shoir qaerdan bilgan Sening ko’ksingda tonglar nafas olishini, tonglar ko’ksingdan rang olishini?! Naq mo’’jizaning o’zginasi emasmi bu, yagonam?!
Bu ta’rif mening dilim to’ridagi arzandadan-arzanda tuyg’u, shoir Fet esa o’sha tuyg’u ummonidan olgan rang timsolida she’riy surat chizgan xolos... (X.Do’stmuhammad. “Men – sensiz, sen – mensiz” qissasi)
Tahlilga tortilgan matnlar shuni ko’rsatadiki, bu kabi strategiyalar badiiy matn hosil bo’lishida muhim o’rinni egallaydi. Ularda sub’ektiv va aksiologik modallik yaqqol bilinib turadi. O’xshatish va tasavvur asosida kognitiv faoliyatni modellashtirish nasriy matnlarda bayon qilishning o’ziga xos yangi usullarining yaratilishi va ularning barqarorlashib, nutqiy uslub an’anasiga aylanishiga sabab
bo’ladi.
Ma’lumki, diskursiv tahlilga oid nazariy qarashlarda yaxlit nutqiy tuzilmani tushunish – retsipientning muallif matni asosida “o’z matni”ni yaratishi sifatida izohlanib, bunda nutqiy tuzilma yaratish kodlashtirish jarayoni, uni idrok etish esa dekodlash jarayoni hisoblanadi. Muallif matni asosida o’quvchi lisoniy tafakkurida qayta yaratilgan matn makroqoidalarga ko’ra yuzaga keltiriladi, ya’ni o’quvchi matn qismlari mazmunini alohida-alohida emas, umumiy, yaxlit tarzda qabul qiladi. T.A.Van Deyk terminlari bilan aytganda, o’quvchi ongida matn qismlarining l o k a l m a z m u n i emas, g l o b a l m a z m u n i qayta tiklanadi. Tushunish strategiyasining bu muhim qonuniyati metaforik mazmunli matnlarda o’zgacharoq tarzda kechadi. Boisi – oddiy bayon tarzida yozilgan matnlarda til belgisi va referentlar o’rtasida muvofiqlik mavjud bo’lsa, metaforik mazmunli matnlarda ko’p hollarda bunga amal qilinmaydi.
Metaforik mazmunli matnlarda ifodalangan referentsiya zohiran ob’ektiv voqelik haqidagi hukmni ifodalayotgandek ko’rinsa-da, matnning ichki tuzilishida ikkinchi, asosiy hukmni ifodalovchi referentsiya ham mavjudligi anglashilib turadi. SHu sababli bu kabi matnlarni tushunishda assotsiativ fikrlash juda muhim ahamiyatga ega. Quyidagi matnga e’tibor bering:
Mening ko’p gullarim ochilmay xazon bo’ldi, hazratim. Mening bir qanotim Ahmad Tanbalning olovida kuydi-yu, ikkinchi qanotimni SHayboniyxon kuydirdi. Ilohim, endi siz shu mash’um olovlarning orasida qolmang! (P.Qodirov. “Yulduzli tunlar” romani)
Keltirilgan matnda 4 ta gap mavjud bo’lib, ularning hammasi metaforik mazmunga ega. O’quvchi ularda ifodalangan implitsit mazmunni tushunishi uchun gaplarning tashqi strukturasida ifodalangan vaziyatni matn muallifi nazarda tutgan vaziyat bilan assotsiatsiyaga kiritgan holda anglab yetishi lozim bo’ladi. O’quvchining metaforik mazmunni tushunishida o’zbek tilida mavjud bo’lgan xazon bo’lmoq, kuymoq, yonmoq (ushbu matnda: olovlar orasida qolmoq) ifodali an’anaviy metaforalar ham muayyan ahamiyat kasb etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
