|
8-mavzu. Nutq idroki (matnni tushunish)
Tilshunoslikda murakkab hodisalardan biri hisoblangan nutq yaratilishi jarayoniga nisbatan turlicha yondashuvlar mavjud. Ulardan biri nutq yaratilishini kognitiv faoliyatni modellashtirish sifatida talqin etishdan iborat bo’lib, unga asosan, nutq yaratilishi bu so’zlovchi maqsadiga ko’ra harakatga keluvchi til ko’nikmalarining murakkab tizimidir.
Nutq yaratilishi til unsurlaridan foydalanish jarayoni bo’lishi bilan birga, muayyan til zaxiralarida mavjud bo’lgan imkoniyatlarni yuzaga chiqaruvchi, binobarin, uning rivojlanishi va dinamikasini ta’minlovchi lingvokreativ hodisa hamdir.
Nutq (matn) yaratilishiga kognitiv yondashuv kontseptual mazmunning tabiiy til vositasida ifodalanishi mexanizmlarini tadqiq qilishni taqozo etadi. Nutq yaratuvchi ijodkor shaxs voqelikni til unsurlari vositasida ifodalash – nominatsiya jarayonida tilda mavjud bo’lgan an’anaviy vositalarni qo’llar ekan, bunda nutqiy ifodaning yangicha, o’ziga xos shakllarini kashf qiladi.
Badiiy matnning diskursiv xususiyatlari yuzasidan tadqiqot olib borgan I.I.CHumak-Jun diskursiv maydonning uch jihatini alohida ta’kidlab ko’rsatadi. Bular:1) kognitiv jihat; 2) kommunikativ-pragmatik jihat; 3) lingvomadaniy jihat. Diskursiv maydon deganda u til sohibi tomonidan anglangan, nutqiy tafakkur vositasida aktuallashadigan hamda matnda poetik kommunikatsiyaning assotsiativ-
obrazli parchasi sifatida reallashadigan hodisani tushunadi. I.I.CHumak-Jun diskursiv faoliyatning assotsiativ-derivatsion mohiyatiga alohida e’tibor qaratadiki, bu, nazarimizda, matn yaratilishini tadqiq etishda ham muhimdir. Zero, matn yaratilishida amal qiluvchi omillarga til belgilaridan tashqari yana bir qator hodisalar ham kiradi. Ulardan biri birlamchi obrazlarning ramziy interpretatsiyadir. Ramziy interpretatsiya real voqelik parchasini tasavvur asosida nomlash bo’lib, u, xususan, badiiy matn referentsiyasida muhim o’rin tutadi. Bu jarayonda nomlash uchun kognitiv asos bo’lgan mental tuzilma va nutqiy ifoda o’rtasida pertseptiv obrazlilik bog’lovchi vosita vazifasini bajaradi.
Voqelikdagi ob’ektni turli assotsiatsiyalar asosida nomlash uning kontseptuallashuvi va lisoniy voqelanishi bilan bog’liq bo’lgan matn referentsiyasi hodisasini o’rganishni taqozo etadi.
Ma’lumki, matn referentsiyasi tilshunoslikda “til unsurlarining lisoniy bo’lmagan ob’ekt va vaziyatlar bilan munosabati” tarzida talqin etiladi. Matn referentsiyasi tarkibiga diskursda qo’llanilgan ismlar va otli birikmalar kiradi.
Ismlar asosan real voqelikdagi ob’ektlarning ifodachisi bo’lganligi sababli, matn muallifi pragmatik maqsadini ro’yobga chiqarishda ularga ko’proq e’tibor beradi. O’zbek yozuvchilari asarlarini kuzatish shundan dalolat beradiki, matndagi referentlarni o’xshatish asosida nomlash yetakchi usullardan biridir. Bu, ayniqsa, O.Yoqubov, P.Qodirov, A.Muxtor, X.To’xtaboev, O’.Hoshimov, X.Do’stmuhammad, N.Eshonqul kabi yozuvchilarning individual ifoda uslubini ko’rsatuvchi xususiyatdir.
Voqelikni o’xshatish asosida ifodalash kognitiv va psixologik tomondan umumiylikni hosil qilsa, pragmastilistik jihatdan muayyan shaxs ifoda usulining o’ziga xosligini namoyon qiladi. SHu o’rinda aytish lozimki, lisoniy-tafakkur ko’rinishlaridan biri bo’lgan o’xshatish nutqda turli sintaktik-semantik shakllarda reallashishi mumkin. Jumladan: o’xshatish qurilmalari, o’xshatish ergash gapli qo’shma gap, metaforik mazmunli birikma, perifraza, ibora, mikromatn, makromatn kabi.
O’xshatish asosida hosil qilingan matnlar tilning shunday asosda tuzilgan quyi sath birliklaridan mazmun-mohiyatiga ko’ra tubdan farqlanadi. Xususan, metaforalar asosida hosil qilingan matn referentsiyasi ob’ektiv voqelik va uni ifodalovchi til unsurlari o’rtasidagi an’anaviy shartlilik qonuniyatlariga hamma vaqt ham bo’ysunavermaydi.
Ma’lumki, mumtoz she’riyatimizda muayyan ob’ekt nomini to’g’ridan- to’g’ri aytishdan ko’ra, uni o’xshatish asosida nomlash usuli yetakchilik qilgan. Navoiyning “qilg’il” radifli g’azalida qo’llangan ko’ngul ravzasi, qading niholi, jon rishtasi, xazon sipohi kabi birikmalar shoirning g’azal mazmunini tashkil etuvchi unsurlarni nomlashga obrazli tafakkur asosida yondashganini ko’rsatib turibdi. N.Eshonqul asarlari tili o’zbek mumtoz she’riyatida qo’llanib kelingan ana shunday ifoda usulini yodga tushiradi. Uning “Momoqo’shiq” qissasidan olingan quyidagi mikromatnda yozuvchining voqelikdagi ob’ekt nomlarini ifodalashda aynan shu yo’ldan borganligini ko’rish mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: |
