Филологические науки: состояние, перспективы, новые

Тереӊ/ derin.  
1. Тереңдиги бир кыйла, көбүрөөк тереңдикте болгон, тайыз 
эмес. терең чуңкур, терең деңиз, тереӊ суу, тереӊ аң, тереӊ кудук, 
тереӊ көл, тереӊ казылган казына, тереӊ сай, тереӊ дарыя, тереӊ 
тамыр, тереӊ дем алуу, өтмө маанисинде: тереӊ маани, тереӊ 

---

291 
сезим, тереӊ билим.ж.б. Мисалы: Бири кетти Алтайга, бири 
кетти Кангайга, бири кетти Эренге, бири түшүп кетти тереӊге 
(“Манас”). Кудук терең экен, суу алып ичүүгө булардын эки көзү 
төрт болду (Кыргыз эл жомогу). Бул балыктар суунун тереӊинде 
жашашат (Зоология). Акыл – деңизден терең, билим – тоодон 
бийик (макал). Көп суур ийин казбайт, ийин казса тереӊ казбайт 
(макал). Көл канчалык терең болсо да – түбү бар, Тоо канчалык 
бийик болсо да – төбөсү бар (макал). 
Берилген мисалдарда тереӊ сын атоочу сууга, казылган аӊга 
карата кеӊири колдонулары маалым болду. Ал эми кыргыздын 
улуу эпосунан алынган саптардагы тереӊ жердин алдын 
туюндуруп, метафоралык мааниде келгенин байкоого болот. 
Бул жерде тереӊ сын атоочунун түз мааниси берилди. Кыргыз 
тилинде аталган сын атоочтун номинативдик маанисинен 
метафоралашкан туундуу маанилерин, лексика-семантикалык 
варианттарын кездештирүүгө болот. Алардын ар бирин талдоого 
алабыз. 
1. мазмундуу, маанилүү, олуттуу, көңүл коюучу, олуттуу, 
ачык  деген мааниде колдонулат: Сүрдөй тургандай Даниярдын эч 
деле жери жок, антсе да анын ошол унчукпас, басмырт 
мүнөзүндө кандайдыр тереӊ маани бардай, демейде шок, 
какшыкчыл балдар ага көп эле батына бербеди (“Жамийла”). Ал 
эмне үчүн ушинткенин ким билсин, бирок анын ушул эле айткан 
сөзүнөн согуш деген жомок катары эрмектеп сүйлөй турган кеп 
эмес, ал дамдын жүрөгүнө тереӊ батып, айтууга өтө кыйын, оор 
экени сезилди (“Жамийла”). 
Кыргыз тилинде маанилүү түшүнүгүн берүүдө тереӊ маани 
деген туруктуу сөз айкашы катары кепте кеӊири колдонулат.
2. кеӊири деген мааниде: Түпсүз көктүн тереӊинде көөлгүгөн 
жымжырттык жатат (Кыямат). Ошолордун жанынан өткөн сайын 
өзүнөн-өзү жеӊилдеп, кандайдыр бир жүктөн бошогонсуп тереӊ