Филологические науки: состояние, перспективы, новые

дем алат (“Жамийла”). Кээде, ал эмес жээрге эч нерсе калбаса да, 
анын жагымдуу жытын терең искеп алганда, тойгондой болуп 
калат (“Кыямат”). 
3. бекем, билинбес деген мааниде: Менин ичтен сыздаган, 
ошол үчүн тереӊ сыр кылып каткан тилегим бар (“Кыямат”). 

---

292 
4. көп, мол, жетиштүү, толук, жетээрине жеткен 
маанисинде: тереӊ билим, тереӊ ой, тереӊ ишеним: Билими да, 
илими да жетишээрлик жогору, терең («Кут билим»). 
5. көрүнүктүү деген мааниде: Прокуратор чарчагандай 
кобурап, чекесин тереӊ чийген бырыштарын сылады. 
6. илгерки, байыркы деген мааниде: Кытай – тарыхы 
тереӊ өлкө. 
7. абдан катуу уктоо, абдан ойлонуу маанисинде: тереӊ 
уйкуга кетүү, тереӊ ойго батуу; 
Кыргыз тилиндеги тереӊ сын атоочуна түрк тилиндеги derin 
сөзүнө туура келет. Түрк тилинде тереӊ – derin сөзү катышкан 
туруктуу сөз айкаштары: derin derin, derin göl, derin soğutucu, derin 
devlet, derin uyku, derin dondurucu, uykusu derin, derin soğutma, 
derine inmek. Мисалы:
Bahçede derin bir çukur açtılar/ Бакчада 
тереӊ чуӊкур казышты. Oyun derin bir sahne gerektiriyordu/ Оюнга 
тереӊ этап керек. Göğsündeki derin yara korkutucuydu/ 
Көкүрөгүндөгү тереӊ жара абдан оор болчу. 
Түрк тилинде тереӊ – derin сын атоочу төмөнкүдөй лексика-
семантикалык топторду түзөт: 
1. Dibi yüzeyinden veya ağzından uzak olan (үстүӊкү 
бөлүктөн алыс болгон): Genç kız onun kırık dişli ağzının içindeki 
derin karanlığa bakıyor/ Жаш кыз анын сынык тиштүү оозунун 
ичиндеги тереӊ караӊгылыкты карап турат. (Ömer Seyfettin). 
2. Yüzeyden içeri inen (өйдөдөн ичине кирген) 
3. Kendi türünde çok gelişmiş, en ileri durumda olan (абдан 
өнүккөн, абдан тереӊ): Mevlâna gibi derin ve vectli bir insanın elinde 
ise belki en mütekâmil şeklini almış bulunuyordu/ Мевлана сыяктуу 
абдан каардуу адамдын ишенимине кирди (Asaf Halet Çelebi). 
4. Yoğun (интенсивдүү): Henüz kapkaranlıktı dışarısı ve derin bir 
sessizlik içindeydi ev/ эшикте дагы эле караӊгы жана абдан тынч 
болчу (Ayşe Kulin). 
5. Uzun süren (узак): Bir iki derin nefesten sonra teneffüsünün 
ritmi düzeldi/ Тереӊ дем алгандан кийин, дем алуусу бир калыпка 
түштү (Peyami Safa). 
6. Ayrıntılı (так, толук): Hangi limana varacağını bilmeyen 
gemiciye derin bir denizcilik bilgisinin faydası ne?/ Моряк деӊиздин 

---

293 
тереӊдигин билгени менен, кайсы портко бараарын так билбейт 
(İsmet Özel) 
7. İçten gelen (чын дилден): Bir yandan da bundan derin bir 
utanç duyuyorum/ Бир жагынан мен абдан уялып жатам (Adalet 
Ağaoğlu) 
8. Dip (тереӊи, түбү): Körfezdeki dalgın suya bir bak göreceksin / 
Geçmiş gecelerden biri durmakta derinde/ Бухтадагы тынч сууну 
карачы, Өткөн түндөрдөн да караӊгы (Yahya Kemal Beyatlı). 
Өтмө маанисинде derine inmek – бир теманын тегерегинде 
тереӊ иш жүргүзүү. 
Тереӊ сын атоочунун лексика-семантикалык мааниси эки 
тилде бирдей уйку сөзү менен байланышып, абдан жакшы уктоо 
маанисинде колдонулат. Бул адамдын уктоо процессинин 
узактыгын деӊиздин, суунун түбү сыяктуу тереӊдикке кеткени 
менен окшоштуруп пайда болгон сыяктуу. Анткени тереӊ уйку 
түшүнүгү дүйнө элдеринин дээрлик бардыгын мүнөздүү. Алсак, 
орус тилинде глубокий сон, англис тилинде deep dream ж.б.
Кыргыз тилинде абдан ойлонуу, ишенүү, көп, мол түшүнүгү 
тереӊ сөзү менен туюндурулса, түрк тилинде мындай түшүнүк 
дээрлик кездешпейт. Ал эми түрк тилинде derin soğutucu, derin 
dondurucu, derin soğutma деген сөз айкаштары кеӊири кездешсе, 
кыргыз тилине мындай түшүнүк мүнөздүү эмес.