Филологические науки: состояние, перспективы, новые

Т. Дегирменжи, 
К.Карасаев атындагы Бишкек мамлекеттик 
университетинин аспиранты, 
Бишкек, Кыргызстан
 
КЫРГЫЗ ЖАНА ТҮРК ТИЛДЕРИНДЕГИ ҮЧ/  ÜÇ 
САНЫНЫН САКРАЛДЫК МААНИСИ 
 
Лингвистиканын азыркы абалында тилди этнолингвистикалык 
өӊүттөн изилдөө жанданып, бир катар иликтөөлөр жүргүзүлүп 
келет. Тактап айтканда, тил менен маданияттын, тил менен мифтин 
карым-катышы, дүйнөнүн тилдик бейнеси, дүйнөнүн улуттук 
образы, этномаданий лексика тереӊ изилдөөгө алынып жатат. 
Мына ушул маселенин чегинде тилдеги ыйык сандардын лексика-
семантикалык мааниси да өзгөчө орунда турат.
Дүйнө элдеринин бардыгында сакралдык сандар кездешет.
Тилдеги бардык эле сандар сакралдык семантикага ээ болбойт, 
көбүнчө онго чейинки сандар гана ыйык каралган.
Сакралдык маанинин пайда болушу – адамдар, нерсе, 
кубулуштар касиеттүү, ыйык мазмунга ээ болуп, социалдык, 
илимий ой-пикирлер, маданият жана искусство, турмуштук 
мамилелерди диний таасирлерге баш ийет. Ал эми дин таануу 
илиминде сакралдашуу кудайга баш ийүү дегенди туюндурат [3, 
328]. 
Тилдеги сан жана сан атооч деген түшүнүктөрдү бир кароого 
болбойт. Сан атооч − заттын санын көрсөтүп турган сөз түркүмү, 
ал эми сан – кеӊ маанидеги түшүнүк, т.а., сан, ирет, эсеп 
түшүнүктөрүн камтыйт.
Кыргыз жана түрк тилдеринде 1, 3, 4, 5, 7, 9, 40, 41 сандары 
этномаданияттык семантикага ээ болуу менен бирге, тилде өзгөчө 
орунду ээлейт. Аталган сандардын ичинен үч саны сакралдуулук 
жагынан алдыӊкы орунда туруп, бир катар айтымдын өзөгүн түзүп 
турат. Бул макалада эки тилдеги үч санынын сакралдык жана 
этномаданияттык семантикасы талдоого алынат. 

---

111 
Үч саны дүйнө элдеринин маданияттарында кеӊири 
колдонулган сакралдык сандардын бири болуп саналат. Аталган 
сандын аталышы бардык тилдеринде дээрлик окшош келет.
Жалпы түрк тилдерине мүнөздүү болгон үч санын кээ бир 
окумуштуулар (Чанышев) уч сөзү менен байланыштырышса, кээ 
бири монгол тилиндеги üčü-ken (кичинекей, бир аз), тунгус  
тилиндеги uču-le сөздөрү менен салыштырат (Рамстед) 
ж.б.[Муратова, 11]. 
К.К.Юдахиндин “Кыргызча-орусча” сөздүгүндө кыргыздын 
улуттук оюндары болгон ордо, чүкө оюндарындагы эсепте үч 
санынын колдонулушун көрсөтөт. Алсак, бирдин үчү (беш), 
бирдин үчү бир (алты), бирдин үчү эки (жети), экинин үчү (он), 
бештин үчү (жыйырма беш) ж.б.
Азыркы мезгилде лингвистикада дүйнөнүн тилдик бейнеси 
деген түшүнүктүн ичинде тилге камтылган сөздөр, түшүнүктөр 
аркылуу дүйнө тааным аныкталат. Анын ичинде тилдеги санак 
системасы жана анын турмуш-тиричиликте, кепте колдонулушу 
да өзгөчө орунда турат. 
Түрк элдеринде үч саны дүйнөнүн жердин алды, жердин үстү 
жана а асман деген мифологиялык мейкиндик түшүнүгү менен 
байланышат. Адамдын байыркы дүйнө жөнүндөгү мифологиялык 
дүйнө таанымы турмуш-тиричилигиндеги ырым-жырымдарда, 
үрп-адаттарда спецификалык жана образдуу материалга айланган. 
Алсак, ырым-жырымдарда ар кандай ритуалдар үч жолу жасалат, 
тиешелүү сөздөр үч жолу айтылат. Кыргыз элинде бала жыгылып 
кетсе, жерге үч жолу түкүрөт, көз тийсе, башынан сууну үч жолу 
айлантып, жерге төгөт. Ошентип, үч саны башталышка, ортосуна 
жана аягына ээ болгон бүтүндүүлүктү туюндурган символдук 
белги болуп саналат.
Кыргыз элинде сууну баштан айландырган ырымы бар. 
Балдар алыстан же догдурдан чыгып келгенде, баштан суу 
айландырып чачылат. Ошол ооруусу, жолдон жабышкан жаман 
нерселер суу менен кетсин, суудай таза болсун деп. Келген адамды 
эшиктин алдынан эле үйгө киргизбей, чоң чыныга суу куюп келип, 
башынан үч жолу айландырып “менин колум эмес, Батма Зуура-
нын колу” деп,“балакет-салакет, илешкен шайтандар кетсин” деп 

---

112 
өзүн үч жолу түкүртүп, алыс көчөгө сууну чачуу керек. Ырым-
далган адамды артын каратпай үйгө киргизүү зарыл. Кылчактап 
карабаш керек. Жаман нерселер кайрылып келет анда. Чыныны 
талдын түбүнө үч күн көмөрүп коюулат. Анткени чыны жылдыз 
көрүшү керек. Жылдыз, түн да жакшы нерсе. Жамандык узап кет-
кенден кийин, чыныны алып кийрип коёт [4]. 
Ал эми өлүк коюу салтында, маркумду үчүнчү күнү мүрзөгө 
коюп, үч кундөн кийин үчүлүк өткөрүшөт.
Кыргыз элинде үч уктаса түшкө кирбеген (ойго келбеген, таӊ 
калычтуу), үч көчкөндөй көӊүл калуу деген фразеологизмдер бар. 
Кыргыз тилинде үч санына байланыштуу калыптанган 
улуттук түшүнүктөр арбын кездешет. Мисалы, үч журт (ата журт, 
таяке журт, кайын журт), үч байлык (ден соолук, ак жоолук, оӊ 
соолук), үч арсыз (уйку, күлкү, тамак) ж.б.
Ал эми кыргыздын улуу “Манас” эпосунда үч санына 
байланышкан мындай аталыштар кездешет: Үч -Алматы, Үч -
Арал, Үч -Арт, Үч -Башат, Үч-Булак, Үч-Жыргалаӊ, Үч-Кошой ж.б