Филологические науки: состояние, перспективы, новые

Х.И. Эшбўриева, 
Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти
университети 107-гуруҳ талабаси, 
Тошкент, Ўзбекистон 
Илмий раҳбар: Н.С. Сайидирахимова,
ТошДЎТАУ доценти, филология фанлари номзоди, 
Тошкент, Ўзбекистон 
 
ЎЗБЕК ТИЛШУНОСЛИГИДА САБАБ ВА НАТИЖА 
МУНОСАБАТИНИНГ МАСАЛАСИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ 
 
Фалсафада детерминизм табиат ва жамиятдаги ҳамма 
ҳодисаларнинг, шу жумладан, киши иродаси ва хулқ атворининг 
қонуниятлари ҳамда уларнинг бир-бирига сабаб бўлиши ҳақидаги 
таълимотдир.
Детерминизм сабабийликни объектив характерга эга эканли-
гини 
таъкидлайди. 
Воқеаларнинг 
сабабийлигини 
ва 
қонунийлигини тан олишни материалистик билимга таяниш деб 
қарайди. Файласуфлар фикрига кўра, сабаб муносабатининг асо-
сий белгилари қуйидагилар:
1) 
воқеаларнинг бири иккинчисини келтириб чиқариши; 
2) 
сабабнинг натижадан вақт жиҳатдан олдин келиши; 
3) 
сабаб, албатта, натижани келтириб чиқариши; 
4) 
сабаб муносабатининг универсал (умумий, ялпи хусусият-
га) эга эканлиги; 
5) 
сабаб муносабатининг обектив эканлиги. 
Тил бўйича тадқиқотлар шуни кўрсатадики, тилда сабаб муно-
сабатининг хусусиятлари бошқачароқ бўлиши мумкин. Масалан, 
тилда натижа вақт жиҳатдан сабабдан олдин содир бўлиши мум-
кин. Масалан: 
Инглиз тилида: As guests are oming tomorrow (sabab), we have
sleaned thye rooms today (натижа). 
Ўзбек тилида: Эртага меҳмонлар келаётганлиги учун (сабаб)
биз бугун хоналарини тозалаб қўйдик (натижа). 

---

311 
Рус тилида: Посколку завтра приезжают гости (сабаб), ми
сегодня убрали комнати (натижа). 
Уч тилдан келтирилган мисолларнинг ҳаммасида натижа (хо-
наларнинг тозаланганлиги) сабабдан (меҳмонларнинг келиши) вақт 
жиҳатдан олдин содир бўлган. Буни “эртага” ва “бугун” сўзлари 
ҳам кўрсатиб турибди. Бундай ҳолат инсон иродаси билан содир 
бўладиган воқеалар ўртасида бўлиши мумкин.
Тилда сабаб натижани албатта келтириб чиқариши шарт эмас. 
Масалан:
1. Инглиз тилида: As guests are oming tomorrow (sabab), we 
have sleaned thye rooms today
2. Ўзбек тилида: Ёмғир ёғаётганлиги учун Ник келмайди. 
3. Рус тилида: Поскольку идёт дождь Ник не придёт. 
4. Инглиз тилида: As it is raining Nik may not om. 
5. Ўзбек тилида: Ёмғир ёғаётганлиги учун Ник келмаслиги 
мумкин. 
6. Рус тилида: Поскольку идет дождь, Ник может не прий-
ти. 
Биринчи гапда сабаб (ёмғирнинг ёғаётганлиги) натижани, ал-
батта, келтириб чиқаради, иккинчи гапда эса у натижани келтириб 
чиқармаслиги мумкин. Бошқача қилиб айтганда, иккинчи гапда 
биринчи воқеа иккинчи воқеани келтириб чиқармаслиги мумкин. 
Тилда субектив сабаб муносабати ҳам кўп учраб туради. Ма-
салан, “Эртага жала қуйиб, ҳаммаёқни сув босиши мумкин” гапи-
да биринчи воқеа сабаб ҳам, иккинчиси - натижа ҳам
таҳминийдир. 
Мисоллардан кўринадики, файласуфлар тилга олган сабаб му-
носабатининг бешта белгисидан учтасини (2,3,5-белгилар) тил ма-
териаллари 
тасдиқламаётир. 
Бизнингча, 
бунинг 
сабаби 
қуйидагилар бўлиши мумкин:

файласуфлар инсон иродасига қараб содир бўладиган 
воқеаларни ҳисобга олмайдилар; 

улар тил материалига юзаки мурожаат қиладилар ёки 
умуман мурожаат қилмайдилар; 

---

312 

уларни содир бўлган воқеалар ўртасидаги сабаб муноса-
бати қизиқтиради. 
Демак, бугунги кунда файласуфлар ва тилшунослар 
ҳамкорлигини янги босқичга кўтариш мақсадга мувофиқдир. Тил-
шуносликда сабаб-натижа муносабатининг ўрганилиши узоқ та-
рихга эга. Натижа категориясининг илмий муаммо сифатида 
тадқиқ этилиши XIX-асрнинг бошларидан бошланган ва ҳозирги 
кунга қадар долзарб масала сифатида эътиборда бўлиб келмоқда. 
Натижа семантикаси масаласи ва унинг турли синтактик конструк-
цияларда турли воситалар ёрдамида намоён бўлиши Н.И.Греч, 
А.Х.Востоков, А.А.Шахматов, В.В.Виноградов, А.Ф.Михеев, 
Б.Н.Головин, Г.В.Валимова ва бошқа тадқиқотчилар томонидан 
ўрганилган [3, 10-12].
Шу билан бирга, рус тилига оид илмий адабиётларда қўшма 
гап турларидан сабаб эргаш гапли қўшма гап, асосан, так что -