Farzandlarning shaxsiy kamolotiga ota-onaning psixologik ta`siri

FARZANDLARNING SHAXSIY KAMOLOTIGA OTA-ONANING PSIXOLOGIK TA`SIRI.
Kunduz Irisbayeva Mamadinovna. Namangan davlat universiteti o`qituvchisi.

ANNOTATSIYA.

Оила – жамиятнинг ажралмас бўлаги. Бирор бир халқ, миллат ёки жамият йўқки, у ўзининг ривожланиш тарихида ва тараққиёт истиқболини белгилашда оила ва унинг атрофидаги муаммоларни, қадриятларини инобатга олмаган бўлса. Ҳар қандай истиқбол оиланинг манфаатларидан айро тасаввур қилинмайди. Зеро, ҳар бир инсон учун оила – бу умрнинг бошланиши, барча нарсаларнинг муқаддимасидир. Қолаверса, ҳар бир инсон ўз бахти ва саодатини энг аввало оиласи билан боғлайди, яъни, ўз уйи, оиласида бахтли бўлган инсонгина ўзини тўлақонли баҳтиёр ҳис этади. Ushbu mavzuni yorita turib qanday oilada tarbiya topgan bolalar o`zini baxtli his etadi, o`zini qanday baxolaydi шахс сифатида ўзлигини англаш jarayoni qanday kechadi, шахсий фазилатларини такомиллаштиришda oilaning orni qay darajada kabi savollarga javob topishni maqsad qilib qo`ydik.
Kalit so`zlar: oila, farzand, ijtimoiy muhit, ayol, baxt, oilaviy munosabatlar, iroda, nostandart yondoshuvlar.
Yoshlar xalqimizning asosiy tayanchi va suyanchi. Keng ko`lamli islohotlarimizni samarali amalga oshirishda ular hal qiluvchi kuch bo`lib maydonga chiqmoqda. Ma`lumki, yoshlar yangicha fikrlashga, yangi - yangi g`oyalarni dadil o`rtaga tashlab, ularni amalga oshirishga, muommolarni ijodiy va nostandart yondoshuvlar asosida hal etishga moyil bo`ladi. Yangi O`zbekistonning nafasi, sur`ati va shiddatini avvalo aziz o`g`il-qizlarimizning azmu shijoati, dadil fikr va takliflarida, erishayotgan yutuqlarida ko`raman. Albatta ayol bor ekan, oila degan muqaddas qo`rg`on farzand degan babaxo ne`mat bor. {1.119} Prezidantimiz SH Miromonovichning ushbu fikrlaridan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, o`g`il-qizlarimizning azmu shijoati, dadil fikri ularga ta`sir etuvchi omil sifatida Оилавий муносабатларga, oiladagi muhitning qangay tashkil etilganligiga uzviy bog`liq. Отаси ва онасининг ўзаро муносабатларини кузатa turib, бола тобора айрим алоҳида олинган мустақил, дистанцион муносабатларнинг маъносини тушуна боради. Bолани наfақат шахс сифатида ўзлигини англаш, балки ўзини у ёки бу жинс вакили сифатида идрок этиш ва шахсий фазилатларини такомиллаштиришга ҳам oila muhiti ёрдам беради. Бизнинг кузатишларимиз шуни исботладики, оиланинг тўлиқ бўлиши, яъни, унда ҳам ота, ҳам онанинг тинчлик-тотувликда яшашлари ва унда нормал инсоний муносабатлар, соғлом маънавий муҳитнинг мавжудлиги боланинг ҳар томонлама яхши ривожланиши, соғлом, ақлли, кучли ирода соҳиби бўлиб етишига имкон беради. Болага ҳам отанинг ҳам онанинг бўлишининг зарурати шу билан изоҳланадики, масалан, қиз бола онаси ва унинг оилада ўзини тутишига қараб, ўзини аёллар жинсига тааллуқли эканлигини англашдан ташқари, келажакда қандай она бўлишини тасаввур қилса, отасига, унинг онасига бўлган муносабатига қараб, ўзини келажакда оила қурганда қандай оила соҳибаси бўлиши лозимлигини англаб боради.{2.142}
O`tmish donishmandlaridan biri ota-ona munosabatlari va ular o`rtasida yuzaga keladigan nizolarni garmdoriga qiyoslagan. Garmdori achchiq lekin u me`yorida bo`lsa ishtaxani ochadi, me`yoridan ortib ketsa u lab, til, og`izni kuydirishi, noxush hissiyotni yuzaga keltirishi mumkin. Huddi garimdori haqidagi donishmandlarning o`xshatmasidek айрим оилаларда эр ва хотин ўртасида самимий, илиқ муносабатларнинг me`yorida emasligi, ташқи томондан номига оила қурганликлари ko`rinib turishi, маънан эса бир-бирларига нисбатан бегonaдай bo`lganliklari боис бу ерда ўзаро муносабатлар ҳамиша таранг, юзаки бўлиб боради. Bu esa Fарзандларга фақат салбий таъсир этади. Bu borada Yevropa, Osiyo halqlari farzandlarga munosabatlar jarayonini qanday tashkil etishadi? Aйрим халқлар (аксарият Европа халқлари) болага у кичиклигида жуда катта меҳр ва ғамхўрлик кўрсатади, тахминан ўсмирлик давридан бошлаб, унинг эркинлиги тан олинади ва ота-она томонидан бериладиган тарбия услублари ўзгартирилиб, унга катталарча муносабатлар барқарорлашади. Осиё халқлари, хусусан, ўзбекларga e`tiborni qaratsak, оила катталиги ва серфарзандлиги боис, болаларнинг кичик ёшдаги ривожланиш хусусиятларига табиий ҳолатдай қараб, жуда катта қайғуриш билан унинг маънавий, руҳий ривожланишига ko`p ham эътибор qaratishmaydi. Лекин қиз бола балоғатга етиб, кўркамлашиб боргани сари, ўғил боланинг қўлидан иш келиб, қаторга қўшилгани сари, ота-онада улардан ғурурланиш, тақдирига куюниш, ғамхўрлик кўрсатиш ҳам ортиб боради. Хусусан, ота-оналик установкалари ва уларнинг фарзанд тарбиялаш услублари муаммоси россиялик қатор изланувчиларнинг ya`ni А.Е. Личко, А.А.Бодалев, А.А.Столин, Э.Г. Эйдемиллер, В.В. Юстицкий, асарларида қайд этилган. O`zbekistonda bunday muommolar G` Shoumarov, V Karimova kabi bir qator taniqli psixologlar tomonidan yoritilgan. Hususan, Vasila Karimova farzandlarning shaxslararo munosabatlarda no`noq, urushqoq bo`lib, qaror qabul qilishda qiynaladigan, ijtimoiylashuv jarayoni nihoyatda murakkab kechishida onalik deprivatsiyasi, boladan voz kechish, tug`ruqdan keying depressiyalar sabab bo`lib, onaning bolaga yaqinligi uning istiqbolini belgilovchi, shakllanajak ijobiy fazilatlari, jamiyatdagi o`rni va nufuzini belgilovchi muhim omil ekanini o`z izlanishlarining natijasi sifatida bayon etgan. Ота-она ва бола муносабатлари демократик тамойилларда амалга ошадиган оилада болада ўзи ва ота-онаси тўғрисида қуйидагича тасаввур шаклланaди: “Мени севишади ва мен керакман, шунинг учун мен ҳам уларни жуда севаман”. Бундай бола психологияси ва характерида устувор фазилатлар сифатида адекват ўз-ўзини баҳолаш ва инсонларга ишонч, ҳар қандай яхши нарсалардан, жумладан, ота-она билан яқин, самимий муносабатлар қувониш, ўзига ишонч, хатоликлардан чўчимаслик, айб иш қилиб қўйганда ҳам унчалик қайғурмаслик, заруратга қараб илтимослар қилиш ва бунда реал кўмак олишга умидворлик, ота-онанинг ҳаётдаги ўрни ва ишончларини, умид ва истаклари билан ҳисоблашиш кабиларни санаш мумкин. Aksincha, меҳрсизлик бўлган оилада боланинг тасаввури қуйидагича бўлади: “Мени ёқтиришмайди, лекин мен ўзим ҳаракат қилиб, уларга яқинлашишим керак”. “Мен яхши бола эмасман”, деган тасаввур одатда болада қатор жиддий салбий сифатларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Масалан, ўзига бўлган баҳонинг пастлиги, ўзини айбдор деб ҳисоблашнинг юқорилиги, кўп нарсалардан ҳадиксираш, айб иш қилиб қўйишдан чўчиш, кайфиятнинг беқарорлиги ва шунга ўхшаш. Бундай оилада маънавий муҳит яхши бўлмаганлиги сабабли бола салга йиғлайдиган, “қўрққан олдин мушт кўтаради”, деганларидай, ҳар бир яхши ёки ёмон ишни қилиб қўйиб, ўзини оқлашга интилиш психологияси пайдо бўлади. .{3.169}
Shuningdek oilaviy munosabatlarni farzand tarbiyasiga ta`siri jarayonini G`. Shoumarov o`zining oila psixologiyasi kitobida ota-onalarda dunyoqarashning mos kelmasligi, bolalarning bo`sh vaqtini mustaqil tashkil etilishi, ayrim yoshlarni farzandlik burchini unitib qo`yishi, bazi yoshlarni mehnat qilishga o`rgatilmaganligi, ota- onaning ichkilikka ruju qo`yishi, ota-onalarning psixologik bilim saviyasi yetarli emasligi natijasida yuzaga keladigan kelishmovchiliklar haqida yozib, oilaviy kelishmovchiliklar nechog`li farzandga jiddiy ta`sir etishi, uning kelajagini belgilab berishini, kelgusida u oila qurishda hatoliklarga yo`l qoyishi, mustaqil kasb tanlab o`z hayot yo`lini to`g`ri rejalashtirishga qiynalishini ta`kidlab o`tadi. Ushbu fikrlardan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, yoshlarimiz er-hotin nizolarini jiddiy ayanchli oqibatlarga olib keluvchi: ajratuvchi “men” xarakteridagi “Chegaralanmagan” turlaridan ogoh bo`lishi, o`z hayot yo`lida shu toifa kerlishmovchiliklarni yuzaga keltirmaslik, ularni oldini olish va bartaraf etish borasida zarur bo`lgan bilim va ma`lumotlarga ega bo`lishlari lozim. O`z hayotiy shioriga, qat`iy qarorga psixologik bilimlarga ega bo`lishi lozim. {4.177} Оиланинг мустaҳкам ва барқарор бўлиши унинг аъзолари саломатлигига, ота-оналикка психологик жиҳатдан тайёрлигига бевосита боғлиқ бўлгани учун ҳам мамлакатимизда бу борада аниқ механизмлар ишга солинган.
Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Shavkat Mirziyoyev. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy baxodir-2 ”O`zbekiston” 2018
   
2. 
   Каримова В. Оилавий ҳаёт психологияси: Ўқув қўлланма. – Т.: 2006 – 142 б.
   
3. 
   V. Karimova. Oila psixologiyasi darslik T-2007
   
4. 
   G`.B.Shoumarov taxriri ostida Oila psixologiyasi darslik. T-2008