Farmokognoziya oxiri p65

Ishlatilishi.
Lanolin turg‘un bo‘lib, odam terisiga tez shi-
miladi. Shuning uchun farmatsevtika va parfumeriyada ko‘p
ishlatiladi. Farmatsevtikada surtmalar tayyorlashda asos, kakao
moyi bilan shamchalar tayyorlashda esa biriktiruvchi modda
sifatida foydalaniladi.

---

102
Terpenoidlar (yoki izoprenoidlar) va ularning hosilalari
beshta uglerod atomidan iborat izopren (C
5
H
8
) hosilalari hi-
soblangan hamda o‘simliklar dunyosida (hayvonotlarda ham)
keng tarqalgan tabiiy birikmalar guruhidir. Bunday birikmalarga
turlicha tuzilgan moddalar: efir moylari, smolalar, steroid birik-
malar, karotinoidlar, kauchuk va boshqalar kiradi. Bu birik-
malar molekulalari tarkibida 2 ta yoki undan ko‘proq izopren
bo‘laklari o‘zaro ma’lum tartibda birlashgan bo‘ladi. Terpenoid-
larning umumiy formulasi — (C
5
H
8
)
n
.
Ilgari terðenlar deyilganda asosan efir moylari to‘g‘risida
fikr yuritilar edi. Chunki ko‘pchilik efir moylarining yengil
uchuvchan fraksiyalari C
10
H
16
umumiy formulaga ega bo‘lgani
uchun ular terpenlar deb atalgan edi.
Keyinchalik o‘simlik tarkibidagi moddalarning kimyoviy
tuzilishini o‘rganish keng ko‘lamda rivojlanishi natijasida
o‘simliklardan umumiy for-mulasi efir moylariga yaqin bo‘lgan
bir qancha moddalarni topish, yangi efir moylarini ajratib olish
va ular tarkibini aniqlash hamda bir qancha efir moylaridagi
ayrim birikmalarning funksional guruhlarini aniqlash sababli
„terpenlar“ termini shu bir tiðdagi moddalarni o‘z ichiga
olishga torlik qilib qoldi. Shuning uchun umumiy formulasi
(C
5
H
8
)
n
bo‘lgan hamma tabiiy birikmalarni bitta so‘z bilan
ifodalash maqsadida keng ma’nodagi „terpenoidlar“
(„izoprenoidlar“) termini (atamasi) qabul qilindi.
Ko‘pchilik o‘simlik moddalari izopren — C
5
H
8
— moleku-
lasining birlashishidan tashkil topganligini birinchi bo‘lib Vallax
aniqlagan. Bu 1922-yilda Rujichka tomonidan „Izopren qoida-
si“ni bayon etishga asos bo‘ldi.
Ana shu qoidaga ko‘ra, izoprendan iborat birikmalarda uning
ayrim bo‘laklari o‘zaro ma’lum tartibda birlashgan bo‘ladi, ya’ni
bir izoprenning oxirgi qismi — „dumi“ ikkinchi molekulaning
bosh qismi — „boshi“ bilan birlashadi va hokazo. Keyinchalik
„Izopren qoidasi“ ko‘pchilik birikmalar tarkibini aniqlashda
muhim rol o‘ynaydi.
Terpenoidlar — (Ñ
5
Í
8
)
n
quyidagi birikmalarga bo‘linadi.