Farmokognoziya oxiri p65

YOG‘LARNING UMUMIY TA’RIFI
Yog‘lar o‘simlik va hayvonot dunyosida juda keng tarqalgan
bo‘lib, ular uchun zaxira oziq modda sifatida xizmat qiladi.
Yog‘lar o‘simlik va hayvonlardan olinadigan murakkab
organik moddalar aralashmasidan iborat. Bu aralashmalarning
asosiy qismini glitseridlar — glitserin bilan yog‘ kislotalarining
murakkab efirlari tashkil qiladi. Shuning uchun ham yog‘larni
uch atomli spirt — glitserinning yuqori molekulali yog‘ kislo-
talari bilan hosil qilgan murakkab efiri deyish mumkin. Odatda,
glitserinning hamma gidroksil guruhi yog‘ kislotalari bilan
birikadi. Glitserinning 3 ta gidroksili 3 ta bir xil yoki har xil
kislotalar bilan birikib, murakkab efir hosil qilishi mumkin.
Yog‘larni tashkil etuvchi kislotalar soni 30 dan ortiq bo‘lsa
ham, yog‘ tarkibida doimo uchraydigan kislotalar soni asosan
8 tadan oshmaydi. Yog‘larda ko‘pincha quyidagi kislotalar bo‘-
ladi: to‘yinganlardan 
miristin, palmitin, stearin
hamda to‘-
yinmaganlardan 
olein, linol va linolen
kislotalari. Ba’zi yog‘lar
tarkibida 
yog‘, kapron, kapril, kaprin, laurin, araxin, begen
va
to‘yinmagan 
eruk
kislotalar bo‘lishi mumkin. Bulardan tash-
qari, ba’zi yog‘lar tarkibida 4 yoki 5 tadan to‘yinmagan bog‘-
lanishi yoki oksi guruhi bo‘lgan, ba’zan esa siklik kislotalar ham
uchraydi. Yog‘lar tarkibida ularning asosiy qismi — glitse-
ridlardan tashqari sof holdagi yog‘ kislotalar, fosfatidlar,
sterinlar, liðoxromlar, yog‘da eriydigan vitaminlar, xromogen
moddalar va boshqalar bo‘ladi.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan birikmalarning hammasi liðoid-
lar deb ataladi. Liðoidlar yog‘larda eriydi, suvda esa erimaydi.
Liðoidlardan tashqari yog‘lar tarkibida oqsil va shilliq
moddalar, fermentlar, uglevodorodlar, efir rnoylari, smolalar,
yuqori molekulali spirtlar, mineral hamda boshqa moddalar
bo‘ladi. O‘simlik va hayvon organlaridan yog‘ olinayotganda bu
moddalar ular tarkibiga o‘tib qolishi mumkin.
Yog‘lar, asosan, o‘simliklarning mevalarida, urug‘larida,
hayvonlarda esa teriosti to‘qimalarida hamda ichki organlari atro-
fida to‘planadi. Tirik o‘simlik hujayrasida moylar doimo suyuq
holda bo‘ladi. Hujayrada moy bilan birga liðaza fermenti uchraydi.
Liðaza fermenti moyni glitserin va moy kislotalaridan sintez
qiladi hamda shu moddalarga parchalaydi.
O‘simliklarning o‘sish sharoiti (o‘sish davri, iqlim, namlik
miqdori, tuproq tarkibi va boshqalar) ular tarkibidagi moylar
miqdoriga va sifatiga katta ta’sir etadi.

---

85
Odatda, sovuq iqlim sharoitida (shimolda) o‘sadigan o‘sim-
liklar ko‘proq qo‘shbog‘i ko‘p bo‘lgan kislotali moylarni, issiq
iqlimli mamlakatlarda (tropik tumanlarda) o‘sadigan o‘simlik-
lar, aksincha, ko‘proq to‘yingan kislotalarga boy bo‘lgan yog‘-
larni sintez qiladi. Shuning uchun ham tropik tumanlardagi
o‘simliklar moyi ko‘pincha qattiq (shokolad va palma daraxt-
larining moylari), o‘rta va sovuq iqlimda o‘sadigan o‘simliklar
moyi suyuq bo‘ladi.