Farmokognoziya oxiri p65

Mahsulot tayyorlash.
Arpabodiyon mevasining 50—60%
pishganidan so‘ng (oldingi soyabondagi mevalar qo‘ng‘ir, qol-
ganlari esa yashil rangga kirganida) yig‘ila boshlanadi. O‘simlik
yerustki qismini mashinada o‘rib, bog‘-bog‘ qilib bog‘lanadi.
Xom mevalar yetilishi va o‘simlik qurishi uchun poyaning me-
vali qismini tepaga qaratib, to‘plab qo‘yiladi. Havo ochiq vaqti-
da dalada, yog‘ingarchilik vaqtida esa usti berk joyda quritiladi.
Xom mevalar yetilganidan keyin qurigan o‘simlik yanchiladi va
shamol mashinada sovuriladi, so‘ngra mevalar elanib, aralash-
malardan tozalanadi.
Mahsulotning tashqi ko‘rinishi.
Tayyor mahsulot sariq-kul-
rang yoki qo‘ng‘ir kulrang qo‘shaloq pistadan iborat. Meva uzun
bandli, tuxumsimon yoki teskari noksimon, asos qismi keng
bo‘lib, uchki qismiga qarab toraya boradi. Meva uzunligi 3—
5 mm, eni (asos qismi bo‘yicha) 2—3 mm. Pishgan mevasini
ikki bo‘lakka (o‘rtasidan uzunasiga) ajratish mumkin. Har qaysi
meva bo‘lagi ichida bittadan (meva po‘stiga yopishgan) urug‘i
bo‘ladi. Meva bandining yuqori qismi ayrisimon bo‘lib, har
qaysi qismiga meva bo‘laklari o‘rnashgan. Mevaning yuqori
qismida besh tishli gulkosacha va ikki tomonga egilgan ona-
lik ustunchasi saqlanib qolgan. Yarimta mevalarning ichki to-
moni tekis, bir-biriga tegib turadi, ustki tomoni esa do‘ng bo‘-
lib, 5 ta uzunasiga joylashgan qovurg‘alarga ega. Qovurg‘alar-
ning ikkitasi chetki hisoblanadi. Mevadagi tuklar juda mayda,
ular faqat lupa yoki mikroskop ostida ko‘rinadi. Mahsulot
o‘ziga xos xushbo‘y hidga va shirin-o‘tkir mazaga ega.
Mahsulotning mikroskopik tuzilishi.
Arpabodiyon va soya-
bonguldoshlar oilasiga kiruvchi boshqa o‘simliklar mevasi glitse-

---

143
rinning suvli aralashmasida, so‘ngra glitserinning spirtli ara-
lashmasida 1 sutka davomida yumshatiladi. Yumshagan mevani
parafin ichiga olib ko‘ndalangiga kesiladi va xloralgidrat eritmasi
yordamida mikroskop ostida ko‘riladi. Mevaning umumiy tu-
zilishini o‘rganish uchun butunligicha kesib olingan preparat
mikroskopning kichik ob’ektivida ko‘riladi (10-rasm). Ko‘ndalang
kesimda mevaning ikki bo‘lakdan — yarimta mevalardan tashkil
topganligi aniq bilinadi. Har qaysi bo‘lakning ichki tomoni tekis
va ustki tomoni do‘ng bo‘ladi. Do‘ng tomonida beshtadan turtib
chiqqan joylari (5 ta qovurg‘a o‘tgan yer) bo‘lib, unda (qovur-
g‘alarida) o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari o‘rnashgan, tevara-
gida esa efir moyi (odatda yarimta mevalarning tekis, ichki tomo-
nida 2 ta, ustki tomonida esa 15tagacha) kanalchalari bo‘ladi. Bu
kanalchalar bo‘sh bo‘lishi ham mumkin. Mevaning ustki tomo-
ni siyrak, mayda, bir hujayrali, so‘galli, tuklar bilan qoplan-
gan. Urug‘i yirik endosperma va uncha katta bo‘lmagan urug‘
pallasidan tashkil topgan. Urug‘ yadrosida mayda druzlar
ko‘rinadi.
Mikrokimyoviy reaksiyalar yordamida (Lyugol va sudan
eritmasi bilan) urug‘ yadrosida yog‘ va aleyron donachalari
borligi aniqlanadi.