103
Terpenoidlar (izoprenoidlar) tasnifi
g
n
i
n
r
a
l
d
i
o
n
e
p
r
e
T
g
n
i
n
r
a
l
d
i
o
n
e
p
r
e
T
g
n
i
n
r
a
l
d
i
o
n
e
p
r
e
T
g
n
i
n
r
a
l
d
i
o
n
e
p
r
e
T
g
n
i
n
r
a
l
d
i
o
n
e
p
r
e
T
i
r
a
l
f
n
i
s
y
i
m
u
m
U
y
i
m
u
m
U
y
i
m
u
m
U
y
i
m
u
m
U
y
i
m
u
m
U
i
s
a
l
u
m
r
o
f
i
r
a
l
a
m
k
i
r
i
B
i
r
a
l
a
m
k
i
r
i
B
i
r
a
l
a
m
k
i
r
i
B
i
r
a
l
a
m
k
i
r
i
B
i
r
a
l
a
m
k
i
r
i
B
n
e
r
p
o
z
I
C
5
H
8
i
d
y
a
m
a
r
h
c
u
a
d
t
a
i
b
a
T
r
a
l
d
i
o
n
e
p
r
e
t
o
n
o
M
C
(
5
H
8
)
2
r
a
l
a
r
o
f
m
a
k
,
i
r
a
l
y
o
m
r
i
f
E
r
a
l
d
i
o
n
e
p
r
e
t
i
v
k
s
e
S
C
(
5
H
8
)
3
g
n
i
n
k
i
l
m
i
s
‘
o
,
r
a
l
a
l
o
m
s
,
i
r
a
l
y
o
m
r
i
f
E
i
r
a
l
a
d
d
o
m
“
q
i
h
c
h
c
a
„
k
i
l
i
h
c
p
‘
o
k
r
a
l
d
i
o
n
e
p
r
e
t
i
D
C
(
5
H
8
)
4
a
l
o
m
s
(
r
a
l
a
l
o
m
s
,
i
r
a
l
y
o
m
r
i
f
E
g
n
i
n
r
a
l
k
i
l
m
i
s
‘
o
,
)
i
r
a
l
a
t
o
l
s
i
k
A
n
i
m
a
t
i
v
,
i
r
a
l
a
d
d
o
m
“
q
i
h
c
h
c
a
„
r
a
l
d
i
o
n
e
p
r
e
t
i
r
T
C
(
5
H
8
)
6
r
i
b
i
z
’
a
b
,
i
r
a
l
‘
g
o
y
n
u
j
,
r
a
l
n
i
n
o
p
a
S
-
z
i
l
o
r
d
i
g
g
n
i
n
i
r
a
l
a
d
d
o
m
k
i
l
m
i
s
‘
o
i
r
a
l
m
s
i
q
n
a
g
i
d
y
a
m
n
a
l
r
a
l
d
i
o
n
e
p
r
e
t
a
r
t
e
T
C
(
5
H
8
)
8
k
i
l
m
i
s
‘
o
a
q
h
s
o
b
a
v
r
a
l
d
i
o
n
i
t
o
r
a
K
i
r
a
l
a
d
d
o
m
q
o
y
‘
o
b
r
a
l
d
i
o
n
e
p
r
e
t
i
l
o
P
C
(
5
H
8
)
n
a
t
t
u
g
,
k
u
h
c
u
a
K
Terpenoidlar o‘simliklar dunyosida keng tarqalgan bo‘lib,
ularning hamma organlarida uchrashi va ko‘p miqdorda to‘pla-
nishi mumkin.
TARKIBIDA EFIR MOYLARI BO‘LGAN DORIVOR O‘SIMLIK
VA MAHSULOTLAR
Efir moyi
deb o‘simliklardan suv bug‘i yordamida haydab
olinadigan o‘ziga xos hidi va mazasi bor uchuvchan organik
moddalar aralashmasiga aytiladi.
Xushbo‘y hidli o‘simliklar va ulardan olinadigan ba’zi mah-
sulotlar (tarkibida efir moyi bo‘lgan o‘simliklardan olingan
xushbo‘y suvlar, smolalar va efir moylari) qadimdan ma’lum.
Odamlar bu mahsulotlardan kasalliklarni davolashda, ovqat
tayyorlashda foydalanib kelganlar. O‘rta asrlarda arablar o‘sim-
liklardan efir moylarini suv bilan
haydab olish va uni suvdan
ajratish usullarini yaxshi bilganlar.
O‘simliklar dunyosida efir moylari keng tarqalgan. Aniqlan-
gan ma’lumotlarga ko‘ra, Yer shari florasidagi o‘simliklardan
taxminan 2500 dan ortiq turi tarkibida efir moyi bo‘ladi. Ay-
niqsa, yasnotkadoshlar — Lamiaceae (labguldoshlar — Labia-
tae), selderdoshlar — Apiaceae (soyabonguldoshlar — Umbel-
104
liferae), Asteraceae — astradoshlar (murakkabguldoshlar —
Compositae), sho‘radoshlar (Chenopodiaceae), mirtadoshlar
(Myrtaceae), rutadoshlar (Rutaceae), ra’noguldoshlar (Rosa-
ceae) va boshqa oilalarning vakillari efir moyiga boy.
O‘simliklarning deyarli barcha organlarida efir moyi bo‘ladi.
U gul va meva, barg va yerostki organlarida hamda o‘simlikning
butkul yerustki qismida to‘planadi. Ba’zan bitta o‘simlikning
turli organlarida tarkibi jihatidan turlicha bo‘lgan efir moylari
bo‘lishi mumkin. Masalan,
pomeranes daraxti bargidan, guli-
dan, xom mevasidan va pishgan mevasi po‘stidan tarkibi turlicha
bo‘lgan 4 xil efir moyi olinadi.
Efir moyining miqdori o‘simliklarda 0,001—20 % bo‘lishi
mumkin. Bu moyning miqdori va tarkibiy qismi o‘simlikning
o‘sish joyiga, taraqqiyot davriga, yoshiga va naviga qarab o‘z-
garib turadi. Turli o‘simliklarda efir moyining ko‘p miqdorda
to‘planishi turli vaqtlarga to‘g‘ri keladi. Odatda, o‘simliklar
gullash, ba’zilari g‘unchalash davrida yoki bundan ham ertaroq
efir moylarini maksimal miqdorda to‘playdi.
Efir moyining
o‘simlik tarkibida ko‘p yoki kam miqdorda to‘planishi havo
haroratiga va namligiga, tuproq namligiga hamda yerdagi mi-
neral moddalarning ko‘p yoki ozligiga bog‘liq.
Efir moylari o‘simliklarda moy ishlab chiqaruvchi va saq-
lovchi maxsus organlarda to‘planadi. Erkin holda uchraydigan
efir
moylaridan tashqari, glikozidlar tarkibiga kiradigan efir
moylari ham mavjud. Ular glikozidlar parchalangandagina er-
kin holda ajralib chiqadi. Bunday glikozidlar to‘qimalarning
hujayra shirasida bo‘ladi.
Efir moylarini ishlab chiqaruvchi va saqlovchi organlar,
asosan, ikki guruhga bo‘linadi.
1.
Sirtqi
— ekzogen organlar o‘simliklar sirtida bo‘lib, epi-
dermal to‘qima ustiga joylashgan.
2.
Ichki
— endogen organlar — epidermal to‘qimalar ostida
joylashgan.
Efir
moylari ishlab chiqaruvchi
ekzogen organlarga
bezsi-
mon dog‘lar, bezli tuklar va maxsus bezlar kiradi.
Odatda, bezsimon dog‘lar gulining tojbargida bo‘lib, ular
ishlab chiqargan moylar epidermal to‘qimaning ustidagi kuti-
kula qavati ostida to‘planadi. Natijada oz miqdorda efir moyi
to‘planadigan va mikroskop ostidagina ko‘rish mumkin bo‘lgan
dog‘lar vujudga keladi.
105
Ba’zan o‘simliklarning barg, poya va gulqo‘rg‘onida uch-
raydigan tuklarning bezli boshchalari bo‘ladi. Bu boshchalar
efir moyi ishlab chiqarishi mumkin.
Shuning uchun bunday
tuklar
efir moyi ishlab chiqaruvchi bezli tuklar
deb ataladi.
Efir moyi ishlab chiqaruvchi bezlar ekzogen organlarning
eng murakkabi hisoblanadi. Odatda, ular poya, barg va gulqo‘r-
g‘onning (tevaragining) epidermal to‘qimasi ustiga oyoqchalari
yordamida joylashgan bo‘ladi. Oyoqchalari
bitta yoki bir nechta
qisqa hujayralardan, boshchalari esa efir moyi ishlab chiqa-
ruvchi 4—12 va undan ortiq hujayralardan tuzilgan. Efir moy-
lari kutikula qavati ostiga to‘planganligi uchun bezlar ko‘pincha
so‘rg‘ich shaklida bo‘ladi. Efir moyi ishlab chiqaradigan bezlar
labguldoshlar va murakkabguldoshlar oilasiga kiradigan o‘sim-
liklarda ayniqsa ko‘p. Bunday bezlarni
mikroskop ostida yalpiz,
marmarak barglarida, moychechak gulida ko‘rish mumkin.
Efir moylari ajratib chiqaruvchi va to‘plovchi
Do'stlaringiz bilan baham: 
