Farmatsevtik biotexnologiya

 
embrional o'zak hujayralarni
 
blastotsistalar bo'shlig'iga kiritish; 
5- yaratilgan himer embrionni surrogat urg'ochi hayvonga transplantatsiya qilish; 
6- surrogat onadan tug'ilgan hayvonlarni tahlil qilish. Tug'ilgan hayvonlarning bir qismi 
himer bo'lib, ularning organizmida ham blastotsista (rasmda oq rangda ko'rsatilgan), ham 
transgen embrional o'zak hujayralar bo'ladi
 
(rasmda qora rangda ko'rsatilgan)
.
Ayrim 
sichqonlarda umuman transgen hujayralar bo'lmasligi mumkin (rasmda – oppoq sichqon). 
Transgen hujayralari ko'p sichqonlar (rasmdagi qop-qora rangli sichqonlar) bir-biri bilan 
chatishtiriladi. Agar transgen hujayralari ko'p sichqon erkak bo'lsa, undan tezda katta miqdorda 
sichqonchalar olish mumkin. 
7- himer erkak sichqon al'binos urg'ochi sichqon bilan chatishtiriladi va ulardan tug'ilgan 
sichqonchalar tahlil qilinadi. Organizmida transgen gametalar saqlagan himer hayvonlar ana 
shunday aniqlanadi;
8
- Gomozigotali sichqonlar olish uchun F
1 
avlod sichqonlari bir-biri bilan chatishtiriladi. 
Transgen hayvon - bioreaktorlar 
Dorivor oqsillar sintez qiluvchi organizmlar bioreaktorlar deyiladi. Istalgan tirik 
organizm (bakteriya, zamburug', o'simlik, hayvon va hattoki hujayra kul'turalari) bioreaktor 
bo'lishi mumkin. Har bir bioreaktor-organizmning afzallik va kamchiligi bor. Masalan, 
bakteriyalar gen muhandisligi usullari yordamida oson modifikatsiyalanadi, ular tez ko'payadi va 
ularni biotehnologiya sanoatida ishlatish qulay. Hozirda bakteryalar yordamida odam insulini 
ishlab chiqarilmoqda.
Biroq odam organizmida oqsillarning normal «ishlashi» uchun ular posttranslyatsion 
davrdagi o'zgarishlardan (atsetillash, fosforlanish, karboksillanish va bosq.) o'tishi lozim. 
Bunday o'zgarishlarni vujudga keltiruvchi biokimyoviy mehanizmlar prokariotlarda yo'q. Shu 
sababli prokariotlarda sintezlangan oqsillarning hammasi ham odam organizmiga to'g'ri 
kelavermaydi. Bundan tashqari, bakterial hujayradan dorivor oqsillarni ajratish va tozalash 

---

101 
qiyin. Chunki hujayra qayta ishlanayotganda bizga kerakli oqsil bilan birga hujayraning boshqa 
elementlari ham ajraladi.
Transgen drojjilar kul'turasi va odam hujayralari kul'turasida yuqoridagi kamchiliklar 
yo'q. Ammo ularning mahsuldorligi past.
So'ngi yillarda biotehnologiya jadal rivojlanmoqda. Lekin farmakologiya uchun zarur 
bo'lgan dorivor oqsillar hali-hanuz donorlik qonidan olinmoqda. Masalan, fibrinogen, 
antitrombin, al'bumin, immunoglobulinlar va boshq. Agarda, odam uchun zarur bo'lgan sifatli va 
arzon dorivor oqsillar etarli darajada ishlab chiqarilganida, ko'plab bemorlarning hayotini saqlab 
qolish mumkin bo'lar edi. Shu kabi muammolarni hal etish bugungi kun tibbiyotining asosiy 
maqsadlaridan biridir. Shuning uchun inson salomatligi uchun zarur bo'lgan oqsillarni sintez 
qiluvchi produtsent-organizmlarni, ayniqsa transgen hayvonlarni yaratish dolzarb vazifa 
hisoblanadi.
Ushbu vazifalarni hal etish strategiyasi quyidagicha: 

sut bezlarida begona gen ekspressiyalanuvchi transgen hayvon yaratish; 

sut bezlaridagi begona gen «ishlab ketib» uning mahsuloti sut bilan ajralib chiqishi; 

sut bilan ajralib chiqqan mahsulotni tibbiy va boshqa foydali maqsadlarda ishlatish. 
Transgen hayvonni sog'ish jarayonida uning suti bilan birgalikda dorivor oqsillar ham 
sog'iladi. Bugungi kunga kelib nafaqat sigirlarni, balki echki, qo'y, cho'chqa, quyon va hattoki 
sichqonni ham sog'ish mumkin bo'lgan mehanik apparatlar mavjud. Transgen hayvondan 
sog'ilgan sut tarkibidagi dorivor oqsilni tozalash ham muammo bo'lmaydi. Mabodo, tozalangan 
oqsil tarkibida begona moddalar qolib ketsa, ular organizmga zarar qilmaydi. Chunki bu 
moddalar sutning bezarar oqsillari yoki boshqa moddalari bo'lishi mumkin. 
Hozirda transgen sichqonlar yordamida ularning suti orqali ba'zi bir oqsillar olinmoqda. 
Quyida ushbu olinayotgan oqsillar va ularning sutdagi kontsentratsiyasi berilgan: 

α
1
–antitripsin (mg/ml); 

interferon (ng/ml); 

qon ivish faktori IX (mkg/ml); 

zardob al'bumini (mg/ml); 

trofoblastin (mkg/ml); 

urokinaza (mg/ml); 

interleykin-2 (mkg/ml); 

superoksiddismutaza (mg/ml); 

turli immunoglobulinlar va boshqa oqsillar. 
Yirik transgen sut emizuvchi hayvonlar suti orqali olinayotgan oqsillar: 

quyonlar – interleykin-2 (ng/ml) va plazminogen aktivatori (mkg/ml); 

qo'ylar - α
1
-antitripsin (mg/ml) va qon ivish faktori IX (ng/ml); 

echkilar - plazminogen aktivatori (mkg/ml). 
Nega bu ro'yhatlarda sigirlar yo'q degan savol tug'ilishi mumkin? Dastlabki dorivor 
oqsillar 1990 yil transgen sichqonlardan olingan. Ohirgi yillarda boshqa yirik sut 
emizuvchilardan ham olindi. Sigirlardan dorivor oqsil olish uchun eng avvalo transgen sigir 
yaratish zarur. Transgen sigir yaratish uchun juda uzoq vaqt talab etiladi. Chunki, sigirlarning 
jinsiy etilishi 1,5-2 yoshga to'g'ri keladi. Homiladorligi 9 oy davom etadi. Dorivor oqsil esa F
2
avloddan boshlab sut bilan ajralib chiqadi. Qisqasi, transgen sigir yaratib, undan dorivor oqsil 
olish uchun 6 yildan ko'p vaqt ketadi.
Hozirda inson sog'ligi uchun muhim bo'lgan rekombinant immunoglobinlar sintez 
qiluvchi transgen hayvonlar yaratish ustida jadal ishlar olib borilmoqda. 
Yana bir o'rinli savol tug'iladi; insonni dorivor oqsillarga bo'lgan ehtiyojini qondirish 
uchun qancha transgen hayvon yaratish kerak? Masalan, butun Er shari aholisini qon ivish 
faktori IX ga bo'lgan ehtiyojini qondirish uchun ushbu oqsildan 85 kg, qon ivish faktori VIII ga 
bo'lgan ehtiyojini qondirish uchun esa bu oqsildan bor-yo'g'i 7 kg olinsa kifoya qiladi. Agar 1 ta 
transgen sigir bir yilda 6000 litr sut bersa, shuncha sut tarkibida 6 kg dorivor oqsil bo'ladi.
Hulosa qilib shuni aytish mumkinki, dunyo aholisini qon ivish faktori VIII ga bo'lgan 
ehtiyojini qondirish uchun 1 ta yoki 2 ta transgen sigir, qon ivish faktori IX ga bo'lgan ehtiyojini 

---

102 
qondirish uchun 15-20 ta transgen sigir, fibrinogenga (butun dunyo uchun yillik ehtiyoj 3 tonna) 
bo'lgan ehtiyojini qondirish uchun 500 ta transgen sigir yasash kerak bo'ladi.