Farmasevtika instituti farmatsiya fakulteti

Palmitin C15H₃1COOH va stearin C17H₃5COOH kislotalar tabiatda eng ko`p tarqalgan yuqori molekulyar kislotalar bo`lib, ayrim to`yinmagan kislotalar (olein) bilan birga o`simlik va hayvon yog`larining asosiy qismi bo`lgan glicerin efiri holida uchraydi. Palmitin va stearin kislotalar aralashmasi yog`larni gidroliz qilib olinadi. Ular ta`msiz va hidsiz, suvda deyarli erimaydigan qattiq moddalardir.
Yuqori molekulyar karbon kislotalarning tuzlari sovunlar deb ataladi. Shu kislotalarning kal tsiydi, magniyli tuzlari suvda erimaydi. Qattiq suvda sovun yuvish xossasining kamayishga sabab ham ana shu tuzlarning hosil bo`lib, cho`kmaga tushishidir:

Sintetik yuvish vositalari yuqori molekulali spirtlar bilan kislota murakkab efirlarning natriy tuzlari hisoblanadi

Oksikarbon kislotalar
Molekulasida gidroksil (-OH) hamda karboksl (-COOH) gruppalar bo`lgan organik birikmalar oksikarbon kislotalar deyiladi.
Nomenklaturasi va izomeriyasi. Oksikarbon kislotalarning ko`pchiligi asosan trivial nom bilan ataladi, ya`ni kislotalarning nomi shu k-t birinchi marta qanday xomashyodan olinganligini (yoki qanday birikmalar tarkibida uchrashishini) ko`rsatadi. Masalan, sut kislota CH₃-CH(OH)-COOH birinchi marta sutdan, olma kislota HOOC-CH₂-CN(OH)-COOH olmadan olingan. Jeneva nomenklaturasiga ko`ra oksikislotalarni nomlashda asosiy zanjirdagi uglerod atomlari sonini ifodalovchi uglevodorod nomiga oksigruppani ko`rsatuvchi «ol» qo`shimchasi qo`shilib, tegishli raqam bilan belgilanadi:
Oksikarbon kislotalarda izomeriya kislotalar izomeriyasining molekulasining tarmoqlangan yoki tarmoqlanmaganligiga hamda gidroksil gruppaning karboksil gruppaga nisbatan qanday joylashganligiga (ya`ni a, b, g) bog`liq. Masalan, oksipropion kislotaning ikki xil izomeri mavjud:
Oksimoy kislotaning uchta izomeriyasi mavjud (a, b va g oksimoy kislota):
Ko`pgina oksikarbon kislotalarning molekulasida assimetrik uglerod atomlari bo`lganligi sababli ularda stereoizomer turlardan biri bo`lgan optik izomeriya ham mavjud. Bunday izomekriya haqida keyinroq batafsil to`xtalib o`tishimiz zarur
Molekulasida karboksil gruppa – COOH bo`lgan moddalar larbon kislotalar deb ataladi. Karbon kislotalar karboksil gruppalarning soniga ko`ra bir asosli, ikki asosli va ko`p asosli bo`ladi. Masalan, sirka kislota CH<sub>3</sub>COOH va moy kislota C<sub>3</sub>H<sub>7</sub>COOH – bir asosli, oksalat kislota HOOC-COOH va malon kislota HOOC-CH<sub>2</sub>-COOH ikki asosli kislotalardir. Karbon kislotalar to`yingan va to`yinmagan, shuningdek, ochiq zanjirli va halqali tuzilishga ega bo`ladi. Kislota molekulasidagi karboksil gruppa karbonil >C= va gidroksi – OH gruppalardan tashkil topgan. Karbon kislotalar, ularning tuzlari hmda elekton formulasi quyidagicha ifodalangan:

Nomenklatura va izomeriyasi. To`yingan bir asosli karbon kislotalar yog` kislotalar deb ham ataladi, chunki bu kislotalarning birinchi vakili yog`lardan olingan. To`yingan bir asosli yog` kislotalarni nomlashda, ko`pincha ularning trivial nomlaridan foydalaniladi. Bu nom kislota qanday xomashyodan olinganligin ko`rsatadi, masalan, ularning birinchi vakili H-COOH chumoli kislota deb ataladi, chunki dasilab chumolidan ajratib olingan. Xuddi shunga o`xshash, valerian kislota – valeriana o`simligining ildizidan olingan. Sistemtik nomenklaturaga ko`ra kislotalarning nomi tegishli uglevodorod nomiga kislota so`zini qo`shish bilan hosil qilinadi: To`yingan karbon kislotalarda aldegidlardagi singari izomeriyaning ikki turi: uglerod skeletining va karboksil gruppaning zanjirda turlicha joylanishidan kelib chiqadigan izomeriyasi mavjud.

1. Birlamchi spirtlar oksidlanganda dastlab aldegid, so`ngra kislota hosil bo`ladi. Bunda uglerod atomlarining soni o`zgarmaydi:
2. Gemigaloidli uglevodorodlar, orto-efirlar, amidlar, kislota angidridlari va xlorangidridlari gidrolizlanishidan hosil bo`ladi.

3. Ikki sosli karbon kislotalarni qizdirib acetosirka efir asosida sintez qilish orqali va yog`-moylarni gidrolizlab olinadi.
Fizik xossalari. Karbon kislotalarning quyi vakillari odatdagi sharoitda o`tkir hidli, suv bilan har qanday nisbatda aralashadigan, sovitilganda oson kristallanadigan harakatchan suyuqliklardir. Molekulasidagi uglerod atomlari soni beshtadan to`qqiztagacha bo`lgan kislotalar (izomoy kislota ham) moysimon suyuqliklar bo`lib, suvda yomon eriydi.
Yuqori molekulyar yog` kislotalar hidsiz, suvda erimaydigan qattiq moddalardir. Bir asosli to`yingan karbon kislotalarning asosiy fizik xossalari 9-jadvalda keltirilgan. Karbon kislotalarning deyarli hammasi spirtda va efirda yaxshi eriydi.
Kislotalarning molekulyar massasi ortishi bilan qaynash temperaturasi ham ortadi, solishtirma massasi esa kamayadi. Normal tuzilishga ega bo`lgan kislotalar tarmoqlangan kislotalarga qaraganda yuqori temperaturada qaynaydi. Masalan, valerian kislota CH₃-CH₂-CH₂-CH₂-COOH 180°C da,
izovalerian kislota 176,7° C da qaynaydi. Molekulasidagi uglerod atomlari soni juft bo`lgan kislotalar uglerod atomlari soni toq bo`lgan kislotalarga qaraganda yuqori temperaturada suyuqlanadi.
Kislotalarning molekulyar massasini aniqlash natijasida suyuq holatda ularning molekula massasi ikki aravar ortiqligi ma`lum bo`ladi. Buning sababi kislota molekulalarining o`zaro associlanganligi, ya`ni vodorod bog`lanish hosil bo`lganligidir, buning natijasida tsiklik yoki struktura hosil bo`ladi.
Kimyoviy xossalari . 1. barcha karbon kislotalar, anorganik kislotalar kabi kislota xossalariga ega bo`lib, ko`k lakmusni qizartiradi. Kislota gidroksidining .kuchli kislotali xossasi karboksil gruppadagi atomlar elektron zichligining siljishi bilan tushuntiriladi. Karboksil gruppada elektron zichligi elektrofil atomga, ya`ni kislorodga siljigan bo`ladi. Natijada karboksil gidroksilidagi vodorod bilan kislorod orasida bog`laish zaiflashadi va, nihoyat, vodorod atomi proton holida ajralib chiqadi, dissocilanadi.

2. Karbon kislotalar ham xuddi mineral kislotalar kabi metallar, metall oksidlari va ishqorlar bilan reakciyaga kirishib tuzlar hosil qiladi:

3. Karbon kislotalarga fosforning galoidli birikmalari ta`sir ettirilganda shu kislotaning galoid-angidridlari hosil bo`ladi:

4. Karbon kislotalar bilan spirtlar o`zaro reakciyaga kirishib, murakkab efirlar hosil qiladi.

5. Xlorangidridlarga va murakkab efirlarga ammiak ta`sir ettirilsa, kislota amidlari hosil bo`ladi.
6. Sirka xlor bilan reakciyaga kirishib, radikaldagi vodorod xlorga o`rin beradi

Xulosa
1.Karbon kislotalarning ko’pchiligi tabiatda keng tarqalgan, ayniqsa

ularning xosilalari.
2.Karbon kislotalar o’rin olish va biriktirish reaksiyalarga moyil.
3.Karboksil gruppa II tur yordamchi bo’lganligi uchun aromatik yadroni
meta xoliga boshqa atom yoki atomlar gruppani yo’naltiradi.
4.Yoglar asosan yuqori molekulali yog kislotalar (olein, stearin, polmerin
va x.) tashkil qiladi.
5.Demak oksi kislotalar sharoitiga qarab spirtli va kislotali xossaga ega.
6.α,ß va γ o’oksikislotalar qizdirilganda o’ziga xos moddalar xosil qiladi.
7.Feling suyuqligi sifatidati xosilasi aldegidlarni ochishda ishlatiladi.
8.Salitsil kislota xosilalari ayrim dorivor moddalar olishda asos xisoblanadi

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1.