Farmakologiya va klinik farmatsiya

Ma’ruza.14 Asab tolalarining va sinapslarning fiziologiyasi.

Savollar:

1. 
   Asab tolalarining tiplari.
   
2. 
   Asab tolalarida kuzgalishni utishi.
   
3. 
   Asab tolalarida kuzgalishni utish konunlari
   
4. 
   Asab mushak sinapsining strukturasi.
   
5. 
   Sinapslarda kuzgalishni utish mexanizmi.
   
6. 
   Sinapslar xossalari.
   

Nerv tolasidan kuzgalish utishini urganilganda bir nechta koida yoki konun aniklangan.

1. 
   Nervning fiziologik uzliksizligi konuni.
   

Nerv tolasida kuzgalishni utishi uchun eng zarur shart shuki, uk silindrning membranasi anatomik va funksional jixatidan butun bulishi kerak. SHuning uchun nervni kirkib kuyishiga emas, balki uk silindr membranasi xar kanday yul bilan ta’sirlab, shikastlash, masalan boylab kuyish, sovutish, isitish, kon kelishini tuxtatish, xar-xil ximiyaviy moddalar-novokain, kokain, dikain, impulslarni utkazmaydigan bulib koladi. SHunday kilib nerv tolalari kuzgalishni utkazish uchun fakat anatomik jixatdan butun bulmasdan tolalari fiziologik uzliksizligi bulgandagina impulsni utkazadi.

2. 
   Ikki tomonlama utkazish konuni. Nerv tolasiga ta’sir etilganda kuzgalish usha tolada ikki tomonlama, ya’ni markazdan kochuvchi yunalishda xam, markazga intiluvchi yunalishda xam tarkaladi. Buni kuyidagi tajribada isbot kilish mumkin. 1877 yilda Babuxin-gistolog nil lakka baligining elektr apparatining tolalarida, 1886 yilda Kyune m.gracilis da isbotlab bergan. Nerv tolasiga ikki juft A va B elektrod kuyib, ular ikkita elektr ulchov asbobiga ulanadi. Nerv tolasini ikkita elektrod oraligidagi kismiga ta’sir etiladi, kuzgalish ikki tomonlama utganligi natijasida A elektrodlar ostidan xam B elektrodlar ostidan xam impuls utganligini asboblar kayd kiladi. Kuzgalishning nerv tolasida ikki tomonlama utishi fakat ajratib olingan tolada kuzatiladi. MAC da nerv muskul preparatlarida bir tomonlama utadi.
   
3. 
   Kuzgalishning nervdan ajratilib utkazilish konuni. Xar kanday periferik nerv stvoli bir talay xarakatlantiruvchi, sezuvchi va vegetativ nerv tolalaridan iborat. Nerv tolalari ba’zi bir-biridan juda uzokda turgan bir talay periferik tuzilmalarni innervatsiya kiladi. Masalan adashgan nerv kukrak kafasining, korin bushligining barcha organlarini innervatsiya kiladi, kuymich nervi oyokning barcha muskullari, suyaklari, tomirlari va terisini innervatsiya kiladi. Impulslar xar bir tolasida aloxida tarkalib, bir toladan ikkinchi tolaga utmaydi, va nerv tolasi kaysi xujayrada tugagan bulsa fakat usha xujayralarga ta’sir etilgandagina periferiyadagi barcha organ va tukimalar normal ishlay oladi. Buni kuyidagi tajribada isbotlash mumkin. Orka miyadan chikadigan asabni sitib ildizlariga ajratiladi, shu ildizlarning biri ta’sirlansa, muskullarning xammasi kiskarmaydi, ta’sirlanadigan ildizdan innervatsiyalanuvchi muskul kiskaradi. Kuzgalish bir toladan ikkinchisiga utganda muskullarning xammasi kiskarish kerak edi. Nerv impulsini ajratilib utishi xujayra aro yorikdagi suyukdikni karshiligi nerv membranasining karshiligidan ancha past bulgani uchun kuzgaluvchan membranani kuzgalgan va kuzgapmagan kismlari orasidagi tok kismi xujayra aro yoriklikdan utadi, kushni tolalarga kirmasdan.
   

Mielinsiz va mielinli nerv tolalarida kuzgalishning utkazilishi. Mielinsiz nerv tolalarida kuzgalish butun membrana buylab, uzluksiz ravishda, kuzgalgan bir kismdan yonidagi ikkinchi kismga tarkaladi. Mielinli tolalarda xarakat potensiali tolaning fakat mielin pardasi bilan koplanmagan bulaklari orasida Ranve bugilmalardan sakrab utadi. Tinchlik xolatida barcha Ranve bugilmalardagi kuzgaluvchan membranani tashki yuzasi musbat zaryadli buladi. Kushni Ranve bugilmalari urtasida potensiallar ayirmasi yuk. Kuzgalish paytida A bugilmaning membranasining yuzasi kushni B bugilma membranasining yuzasiga nisbatan manfiy elektr zaryadli bulib koladi. SHuning natijasida ionlar okimi vujudga kelib, tola atrofidagi tukimalar aro suyuklik, membrana va aksoplazma orkali B bugilma orkali chikadi va shu bugilmani kuzgatib membranani kayta zaryadlanishiga sabab buladi. A bugilmada esa kuzgalish xali davom etadi, bu bugilma vaktincha refrakterlik bulib koladi. SHu sababli B bugilma fakat navbatdagi V bugilmani kuzgatishi mumkin. Bir Ranve bugilmasi bilan ikkinchi bugilmaning orasi 1mm dan 2,5mm gacha uzunlikda, xarakat potensiali “sakrab” utishi uchun xar bir bugilmada xarakat potensialining amplitudasi kushni bugilmani kuzgatish uchun zarur minimal mikdor (busaga kuchi) dan 5-10 barobar ortik bulishi shart. Xarakat potensiali amplitudasiniig busagadan ortik bulishi xarakat potensialining ishonchli utkazilish faktori deb ataladi. Mielinsiz tolalarda kuzgalishning uzluksiz utishiga nisbatan sakrash tarzida tarkalishi afzalrok. 1) Katta tezlikda tarkaladi. 2)Energiyani tejamrok sarflaydi. Membrananing shunday cheklangan kismlarida xarakat potensiyalining vujudga kelishi munosabati bilan ionlar juda kam nobud buladi, binobarin nerv tolasining ichidagi modda bilan tukima suyukligi urtasida buzilgan ion munosabatlarini tiklash uchun zarur bulgan natriy-kaliy nasosining ishlashiga energiya kam sarf kiladi. Ranve bugilmalari retranslatsiya kiladigan generator vazifasini bajariladilar (kuchaytiruvchi oralik stansiyalar) signallarni elektr kabelda retranslyasiya kiladigan generator yordamida utilishi bilan kuzgalishni mielinli nerv tolalarida utilishi solishtiriladi.

Sinapslar klassifikatsiyam. Sinapslar markaziy va periferikka bulinadi, ximiyaviy va elektrik, kuzgatuvchi va tormozlovchi sinapslarni ajratish mumkin. Joylashgan joyiga karab aksosomatik, aksoaksonal, aksodendritik, dendrosomatik, dendro-dendritik va x.k. Sinapslar klapan tipida ishlaydi, signallarni bir tomonlama utkazadi va ular markaziy nerv sistemasining fuksiyalarida juda muxim rolni bajaradi.

1. 
   Bir tomonlama utkazishga ega bulganligi uchun MAC faoliyati bir tartibda ishlaydi.
   
2. 
   Sinapslar ma’lum darajada plastiglik xossasiga ega, sinapslar effektligi modifikatsiyalanishi mumkin. Masalan: signallar utishi kup ishlagan sinapslarda ishlamagan, yoki kam ishlagan sinapslardan yaxshirok u^taDⁱ- Sinapslar xotira, urganish, programmalashtirish funksiyalarida ishtirok etadilar.
   
3. 
   Kupgina farmakologik moddalarni ta’sir etish joyi xisoblanadi, shuning uch_, meditsinada keng kullanadi-blokatorlar, psixomimetik preparatlarni ishlatilishida. Markaziy va periferik sinapslar tuzilishi jixatdan fark kilmaydi, bulib utadigan ayrim funksional jarayonlar bilan farklanadi.
   

Nerv muskul sinapsi-periferik sinaps presinaptik membrana, postsinaptik membrana, sinaps yorigidan tuzilgan. Nerv oxirini vdoplovchi membrana presinaptik membrana deb ataladi. Neyrosekretor apparatdan iborat. Bu erda sinaps pufakchalari bor, ularning diametri 50 nmga teng, ularning orasida xoshiyali pufakchalar bor, bulardan oddiy pufakchalar xosil buladi. Sinaps pufakchalarida maxsus mediatorlar saklanadi, innervatsiyalanadigan xujayraga kuzgatuvchi eki tarmozlovchi ta’sir etadi. Sinaps yorigining kengligi 10-50 nm (100-500 A). Xarakat potensiallari ta’sirida presinaptik membrana depolyarizatsiyalanadi va pufakchalar yoriladi va mediator sinaps yorigiga tushadi.

Bu protsessda Sa ionlari juda muxim rol uynaydi. Presinaptik membrana depolyarizatsiyalanish natijasida kalsiy darvozalari ochiladi, xujayra tashkarisidagi suyuklikdan Sa⁺⁺ ionlari nerv oxiridagi xujayraga kiradi va shu erda mediator ajralishini va sinaps yoriga tushishini ta’minlaydi. Membrana utkazuvchanligining darajasi depolyarizatsiya mikdoriga boglik, presinaptik membrana tinch xolatda manfiy zaryadlangani uchun pufakchalar yakinlashmadi, bir birovidan itariladi. Kuzgal ganda Sa⁺⁺ ionlari (ikkita musbat zaryadlangan) nerv oxirida’'"' xujayraga kirib presinaptik membranani manfiy zaryadini kamaytiradi (ekranlashtirad „ pufakchalar postsinaptik membranaga diffuziyalanib utadi. Postsinaptik membranada retseptor joylashgan bu mediatorga juda sezgir buladi, asosan kuzgaluvchan sinapslarda mediator atsetilxolin bulganligi uchun xolinoretseptor deb ataladi. Mediator retseptor oksili bilan boglanadi va oksilning strukturasi uzgaradi, buning natijasida postsinaptik membrananing utkazuvchanligi uzgaradi. Na⁺ va K⁺ ionlariga nisbatan. Membrana depolyarizatsiyalanadi va oxirgi plastinka potensiali (GJP) vujudga keladi yoki xarakatlantiruvchi plastinka potensiali. Buning mikdori mediatorning mikdoriga boglik. Xarakatlantiruvchi plastika potensiali XPP elektr kuzgaluvchan membranani depolyarizatsiyalaydi, bu kritik darajaga etganda potensial generatsiya kilinadi. Postsinaptik membranada xolinesteraza fermenta yordamida atsetilxolin tez parchalanadi. Bir kancha farmakologik moddalar xolinesterazani aktivligini pasaytiradi. Bularni ingibitorlar deb atashadi (ezerin, prostglandin, galantamin). Bular kuyidagi ta’sirlarni kursatishi mumkin.

1. 
   Kuzgalishni utishini presinaptik membranalarda bloklash.
   
2. 
   Mediator ajralishini bloklash.
   
3. 
   Mediator sintezini bloklash.
   
4. 
   Xolinoretseptorlarga ta’sirlash (kurare, flaksidin, diplatsin).
   

Masalan kurarening tasiri kurare va unga uxshash moddalar xolinoretseptorlar bilan atsetilxolinga nisbatan mustaxkam birikma xosil kiladi. Natijada xolinoretseptor substansiya bloklanadi, nerv impulsi utmaydi, sun’iy yul bilan kuyilgan atsetilxolin xam muskul tolasini kuzgata olmaydi. Xolinesteraza atsetilxolini tez parchalay oladi. Ketma-ket keluvchi nerv impulslari normal kuzgaluvchi ta’sirini yuzaga chikarishi uchun xar bir impuls keladigan paytgacha mediatorning avvalgi porsiyasi “yigishtirib” olinishi kerak. Xolinesteraza shu funksiyani utaydi. Xolinesteraza aktivligini keskin darajada pasaytiradigan ingibitorlar bor. Xolinesteraza ingibitori ta’sir etganda nervning ritmik ta’sirlanishi postsinaptik potensiallarning yigindisini vujudga keltiradi, natijada postsinaptik membrana turgun depolyarizatsiyalanadi va nerv tolasidan muskul tolasiga impulslar utishi tuxtaydi. Postsinaptik membrananing turgun depolyarizatsiyalanishi uzgarmas tok katodining uzok ta’sirida kelib chikadigan xolatga uxshaydi (katodik depressiya) MAC sidagi sinapslarda kuzgatuvchi postsinaptik potensial xosil buladi. Tormozlovchi sinapslarda tormozlovchi postsinaptik potensial xosil buladi. Mediator-GAMK postsinaptik membranani giperpolyarizatsiyalaydi.Sinapsda buladigan jarayonlar.

Nerv impulsi — presinaptik membranani depolyarizatsiyasi — Sa⁺⁺ kanallarini ochilishi -

• 
  Sa⁺⁺ ionlarini kirishi — mediatorni sinaps yorigiga ajralib chikishi — mediatorni retseptor bilan uzaro boglanishi -— postsinaptik membranani kanallarini aktivatsiyasi — K.PSP (KPP) vujudga kelishi — sinaps yonidagi membranani depolyarizatsiyalanishi va kritik darajaga etishi —
  

XP vujudga kelishi.

Sinapsning xossalari

Kuzgalishni bir tomonlama utishi.

1. 
   Sekin (tuxtab utishi) 0,2-0,5 m/sek MASda, 1,3 m/sek nerv muskul sinapslarida.
   
2. 
   Ritmni transformatsiyalashi.
   

Ximiyaviy moddalarga va gipoksiyaga sezgirligi.

Tez charchashi.

Labilligini pastligi (100-150 imp.sek).

Qo’zgalishlarni kushilishi - summatsiyalanishi.

3. 
   Sinaps engilligi. Kuchli ta’sirotlardan keyin kuchsiz ta’sirotlarga xam bir xilda javob berishi.
   
4. 
   “Bor yoki yuk” konuniga buysinmaydi.
   

10) Quzgalishni utishi fakat mediator yordamida utadi

11. 
    Ishonch utkazish faktori past.
    

Boshka mediatorlar xam bulishi mumkin. Sinapslarda atsetilxolin, katexolamin, monoaminlar, aminokislotalar, boshka mediatorlar gistamin, neyroaktiv, peptidlar, R moddasi, neyrotenzin, endorfin, libirinlar, prostglandinlar. Elektrik sinapslarda sinaps yorigi juda kichkina buladi, kuzgalish tutilmasdan utkaziladi, bu sinapslarda kuzgalish ikki tomonlama utishi mumkin degan fikr bor. Xrzirgi vaktda nerv-muskul birlashmasida impuls utishining ximiyaviy mexanizmi xakidagi Samoylov gipotezasiga aksari tadkikotchilar kushilishadi.

Nerv-muskul sinapslari Nerv tolasidan u bilan innervatsiyalanuvchi xujayra — muskul, nerv yoki bez xujayrasyuga kuzgalishning utishini ta’minlaydigan struktura tuzilmasi sinaps deb ataldi. Markaziy nerv sistemasida xam, periferiyada xam barcha sinapslar uchta asosiy element: presinaptik (sinapsdan oldingi) membrana, postsinaptik (sinapsdan keyingi) membrana va sinaps yorigidan iborat ekanligini elektron mikroskopik tadkikotlar kursatib berdi. Nerv oxirini koplovchi membrana presinaptik membrana deb ataladi. Nerv oxiri uziga xos nsyrosekretor apparatdan iborat. Innervatsiyalanadigan xujayrani kuzgatuvchi yoki tormozlovchi mediator nerv oxiridaya ishlanib chikadi.

Tinchlikda mediator sinaptik pufakchalarda buladi. Bu pufakchalar nerv oxirlarining elektron mikrofotografiyalarida ravshan kurinib turadi. Presinaptik membrana depolyarizatsiyalanganda bu pufakchalar yorilib, mediator yuzaga chikadi va membrana orkali sinaps yorigiga kuyiladi. Sinaps yorigining eni taxminan 200—500 A. Bu yorik tuzlar tarkibi jixatidan kon plazmasiga uxshab ketadigan xujayraaro suyuklik bilan tula. Mediator yorikdan tez diffuziyalanib chikib, innervatsiyalanadigan xujayra (muskul, nerv yoki bez xujayrasi) ning membranasiga ta’sir etadi. Xujayra membranasining nerv oxiriga bevosita chegaradosh kismi postsinaptik membrana deb ataladi (nerv-muskul birlashmasida nerv oxiri va post-sinaptik membrana kupincha oxirgi yoki xarakatlantiruvchi plastinka deb yuritiladi). Postsinaptik membrana uz xossalariga kura xujayraning kolgan kismini koplovchi membranadan fark kiladi.

Asosiy farxi shuki, postsinasttik membrana mediatorga niobatan juda yuksak ximiyaviy sezgirlikka zga buladi va elektr toki ta’sirida kuzgalmaydi.

Sinapsda kuzgalishning utish mexanizmi mediatorning postsinaptik membrana bilan uzaro ta’sir ztishiga asoslangan. Kuzgalishning utish mexanizmida ximiyaviy zvenoning borligi sinapslarning ikkita umumiy xossasini tushunarli kilib kuyadi. Sinapslar: 1) kuzgalishni bir tomonlama utkazadi (nerv tolalarida kuzgalishni ikki tomonlama utkazadi) va 2) .kuzgalishni tuxtatib turib, keyin utkazadi.

Sinapslarning kuzgalishni bir tomonlama utkazishi shunga boglikki, nerv oxiridan chikkan mediator muskul tolasining, bez xujayrasinint yoki nerv xujayrasining postsinaptik membranasini kuzgatadi. Muskul tolasida, nerv yoki bez xujayrasida vujudga⁴ keluvchi xarakat potensiali esa, sinaps yorigi borligidan, nerv oxirlarini va nerv tolalarini kuzgata olmaydi.

Sinapsda suzgalishning tuxtalib utishi, asosan, nerv oxirining membranasidan muskul tolasining membranasiga mediatorning diffuziyalanib utish vaktiga boglik. Nerv-muskul sinapslarida kuzgalish taxminan 1—3 msek tuxtalib utadi. Sillik muakulning nerv oxirlaridagi sinapslarda kuzgalish okeleg muskulining nerv oxirlaridagi sinapslarga niobatan kuprok tuxtalib utadi. Bu erda nerv-muskul sinapslariiing ishlash mexanizmini bayon kilamiz. Markaziy nerv sistemasidagi sinaptik birlashmalarning tuzilishi va funksiyasi kuyida kuzdan kechiriladi: paydo kiladigan kiskarish tenglashadi. Paradoksal davrda kuchli impulslar parabiozga uchragai membrananing giperpolyarizatsiyalanishini juda oshirib yuboradi va nervning bu kismidan utmay koladi. Kuchsiz impulslar utishda davom etadi. Tormozlovchi davrda giperpolyariz'’"CHYA shikastlovchi omil ta’sirida shu darajaga etadiki, xatto kuchsiz impuls xam, kuchli impuls _,am utmay koladi. Parabiotik xolatning rivojlanishida tolalar urtasidagi efaptik munosabatlar ma’lum axamiyatga ega, degan fikr bor. Bu munosabatlar, soglom nervlarda uncha kuchli emas. Nervning shikastlangan kismida ayni bir vaktda kuzgalgan kup tolalar pardasidan tashkariga chikkan elektr toklari kuchayadi. Ular toladan utayotgan xarakat potensiallarini kuchsizlantirib, utishiga xalakit beradi.

Nerv tolalarida kuzgalishga alokador kimyoviy va boshka uzgarishlar. Kuzgalishning nervlardan utishi ularda modda almashinuvini kuchaytiradi. Kuzgalishdan keyin mem-brana atrofidagi ionlar mikdoridagi farkni asli xoliga keltirish uchun neyronlarda sintezlanadigan ATF ning 70% sarflanadi. Kuzgalgan nervda kislorod sarfi oshadi, glyukozaning anaerob parchalanishi tezlapshb, sut kislota mikdori kupayadi. Ammiakning kuplab ajralshpi oksillar almashinuvi jadallashganidan dalolat beradi. Nuklein kislotalar va fosfolipidlar almashinuvi xam tezlashadi. Kuzgalgan nervlarda ATF parchalanishi bilan bir vaktda uning kayta sintezi xam tezlashadi. Bu jarayonga sarflangan energiyaning yarmi issiklikka aylanadi. Kuzgalishning nerv tolalarida utishi uchun juda oz energiya kerak buladi, SHuning uchun xam nervning kon bilan ta’minlanishi me’yorida bulsa, u deyarli charchamaydi. N. E. Vvedenskiy atmosfera xavosida nerv 8—10 soat davomida uzluksiz ta’sirlanganda xam kuzgalishni utkazish kobiliyatini saklab kolganini aniklagan.

SINAPSLARNING