Farmakologiya va klinik farmatsiya

Shartli sulak ajratish reflekslari. Ogiz bushligining retseptorlari ta’sirlanganda vujudga keluvchi shartsiz sulak ajratish reflekslari bilan bir katorda kurish, eshitish, xid bili» va boshka ta’sirotlarga javoban ruy beruvchi shartli sulak ajratish reflekslari xam bor. Bu- ta’sirotlar avvaliga ovkat eyish bilan bir vaktga tugri kelgandagina shartli refleks vujudga keladi. SHuning uchun xayvon kachonlardir bir vakt egan ovkatini kurib kolganda xam shartli refleks yuli bilan sulagi ajralishi mumkin. Xdyvon yangi moddalarni (garchi ular eb buladigan moddalar bulsa xam) kurganda esa sulagi okmaydi. Odam yoki itning ogiz bushligiga bir necha bor kislota kuyilsa yoki ovkat berilsa, keyinchalik eritma kuyish yoki ovkat eyishga alokador manipulyasiyalarning uzigina sulak ajralishiga sabab buladi. Bunda sulak bezlari sekretsiyasi uchun shartli ta’sirot bulib kolgan kurish, tovush, xid bilish va boshka ta’sirotlar sulak okishiga sabab buladi.

So’lak bezlari sekretsiyasining tormozlaiishi. Reflektor ta’sirotlar sulak ajralishini kamaytirishi yoki butunlay tuxtatib kuyi'shi mumkin. Kuymich nerv ta’sirlanganda yoki ochilgan korin bushligidan ichak kovuzloklari tortilganda jag osti bezining sekretsiyasi refleks yuli bilan tormozlanadi. Bu tajribalarda sulak sekretsiyasining tuxtashiga sabab shuki, ogrik sulak ajratish markaziga tormozlovchi ta’sir kursatadi.

Sulak bezlari sekretsiyasining mexanizmi

Ishlayotgan sulak bezida kon tomirlari kengayib, kuprok kon utadi. Eksperimental ma’lumotlarga Karaganda chorda tympani ta’sirlanganda jag osti bezining tomirlari shunday kengayadi va ulardan odatdagiga Karaganda 1,7-5,6 marta kuprok kon utadi. Simpatik nerg ta’sirlanganda esa sulak bezlarining tomirlari torayib, ulardan utadigan kon mikdori 2 1/2-5 baravar kamayadi ba’zan bezda kon yurishi butunlay tuxtab koladi. Sulak bezlarining kuchli sekretsiyasi vaktida tomirlarining kengayish faktidan sulak sekretsiyasi suyuklikning tomirlardan bez yullariga filtrlanib chikishiga boglik, degan ma’no chikmaydi. Sulak bezi yulidagi bosim unga kon olib keluvchi arteriyadagi kon bosimidan yukori bulganda xam sulak sekretsiyasining davom etishi K.Lyudvig tajribalarida allakachon isbot etilgan. Masalan, chorda tympani ta’sirlanganda sulak bezi yulidagi bosim arteriyadagi kon bosimidan ba’zan 2 baravar ortib ketishi mumkin. Bu sulak bezi sekretsiyasini kondan suyuklik filtrlanishi bilan tushuntirib bulmasligini yakkol kursatadi. Sulak ajralishi kondagi moddalarning filtratsiyasiga boglik bulganda edi, kondagi va sulakdagi tuzlar va organik moddalar mikdori bir xil bulur edi, xakikatda esa, bu mivdor ancha fark kiladi. Sulak bez xujayralarining aktiv ishlashi natijasida chikadi. Bunga kuyidagi faktlar dalil bula oladi. Sulak bezlari kuprok sulak chikarayotganda kislorodni tinch xolatdatiga nisbatan 2-3 baravar kuprok iste’mol kiladi. Bez sulak ishlab chikarayotgan vaktda temperaturasi kutariladi, bu esa bez xujayralarining kuprok energiya sarflayotganidan guvoxlik beradi.

Tinch xolatda sulak bezlarida oksil va fermentlardan iborat bulgan granulalar (sekret donalari) kuprok yigiladi. Ularni xujayra organelalari, jumladan xujayra ichidagi Goldji apparata ishlab chikaradi. Sekretor xujayra chikaradigan oksil moddalarning sintezlanishida ribosomalar katnashadi, bular esa ribonukleoproteidlardan xosil buladi. Sekretsiya vaktida xujayra ichidagi sekret granulalari uning uchiga karab siljiydi, sungra xujayra ichidagi

kanalchalar orkali bez yullariga chikadi. Sulak bezlari kup sulak chikargandan sung sekretor x,ujayralar protoplazmasidagi granulalar juda kamayib ketadi.

Yutish Chaynalgan, sulak bilan xullangan va sirpanuvchan bulib kolgan ovkat lunj va til xarakatlari bilan lukmaga aylanadi va shu xarakatlar bilan tilning orkasiga (ustiga) keladi. Tilning oldingi kismi kiskarishi bilan ovkat lukmasi kattik tanglayga takaladi, sung til urta kismining ketma- ket kiskarishi natijasida til ildiziga tomon borib, oldingi ravoklar ortiga utadi. Til ildizi shillik pardasining ta’sirlanishi yumshok tanglayni kutaruvchi muskullarning va til muskullarining kiskarishiga sabab buladi. YUmshok tanglayning kutarilishi ovkatning burun bushligiga kirishiga tuskinlik kiladi. Til xarakatlari ovkatning xalkum bushligiga itarilishiga yordam beradi, shu bilan bir vaktda til osti suyagini siljituvchi va xikildokni kutaruvchi muskullar kiskaradi, shu tufayli xikildok ogzi epiglottis (xikildok usti togayi) bilan berkiladi. Natijada nafas yullarining ogzi berkiladi, bu esa ovkatning nafas yullariga kirishiga tuskinlik kiladi. YUkoriga kutarilgan til ildizi va unga jips takaluvchi ravoklar xalkumga tushgan ovkatning ogiz bushligiga kaytib chikishiga tuskinlik kiladi. Ovkat xalkumga tushgandan sung uning bushligini ovkat lukmasi yukorisidan toraytiruvchi muskullar kiskaradi, shu tufayli ovkat kizilungachga karab boradi. Ovkat yutilganda til ildizidagi sezuvchi nerv oxirlarining ta’sirlanishi natijasida bir talay muskullar kiskaradi. Ogizda ovkat yoki sulak bulmaganda yutish xarakatlari bulishi mumkin emas. Bunga ketma-ket bir necha marta yutib kurib, ishonish mumkin birinchi yutish xarakati oson yuzaga chikadi, chunki ogiz bushligida xamma vakt ozgina sulak buladi sulak bulmaganda esa keyingi yutish xarakatlarini kilib bulmaydi.

Yutish reflektor aktdir. Bu refleks yuli kuyidagicha n. trigeminus, p. glossopharyngeus va p. laryngeus superior-lar tarkibida utuvchi sezuvchi tolalar oxiridan kuzgalish uzunchok miyaga boradi, u erda IV korincha tubida, nafas markazidan yukorirokda yutish markazini tashkil etuvchi nerv xujayralari bor. Kuzgalish bu markazning nerv xujayralaridan p. trigeminus, p.. glossopharyngeus, p. hypoglossus va p. vagus-larning xarakatlantiruvchi tolalari orkali tarkalib, muskullarning kelishib kiskarishiga sabab buladi. YUtish markazi uzunchok miyadaga boshka markazlar - nafas va yurak faoliyati markazlari bilan murakkab uzaro munosabatda buladi. Ovkat (va sulak) yutilganda yurak va nafas apparata faoliyatining uzgarishi shu bilan tushuntiriladi masalan, odam ovkat (va sulak) yutganda xar gal nafasi tuxtaydi va yurak kiskarishlari tezlashadi. Ovkat lukmasi xalkum ogziga kelishi bilan yutish xarakatlari beixtiyor va avtomatik ravishda sodir buladi. X,alkumning shillik pardasiga kokain eritmasini surib sezmaydigan kilib kuyilsa, ovkat yutish mumkin bulmaydi. Bu tajribalar yutishning reflektor akt ekanligini isbot etadi, xalkumning afferent nervlari kirkib kuyilganda xam yutish mumkin bulmay koladi.

Qizilungachda ovkatning siljib borishi

Ovqat lukmasi kizilungachning boshlangich kismiga kirishi bilan uning muskullari kiskarib, ovkat me’daga itariladi. K^izilU^ngach xarakatlari yutish apparatining xarakatlariga boglik. Odamda utkazilgan kuzatishlar shuni tasdikdaydi. Kizilungachni kirkib kuyish operatsiyasidan sung unga bevosita ovkat kuyilsa, tekshirilayotgan kishi yutish xarakatini kilgandagina ovkat siljiy boshlagan. Kizilungach muskullari xar bir yutish xarakatida refleks yuli bilan kiskaradi. Muskullar kiskarishi kizilungachning yukori kismida vujudga keladigan va u buylab tarkaladigan tulkin xarakterida buladi. Bunda kizilungachning xalka shaklida yotgan muskullari (yukoridagi uchdan bir kismida kundalang-targil muskullar, pastki uchdan ikki kismida - sillik muskullar) ketma-ket kiskarib, ovkat lukmasini yukoridan pastga siljitadi.

Qattik ovkat kizilungachdan urta xisobda 8-9 sekund ichida utib oladi. Suyuk ovkat tezrok (1-2 sekundsa) utadi. Bunda ogiz bushligidan xalkumga va kizilungachga kuch bilan otilib tushadigan suyuklikning guyo uzluksiz ustuni vujudga keladi. Bunda kizilungach kiskarmasa kerak. Kizilungach p. vagus-dan innervatsiya oladi, bu nerv ta’sirlanganda kizilungach xarakatga keladi. Ikkala pp. vagus kirkilganda kizilungach xarakatlari kisman falajlanadi. Mushuklar ustida utkazilgan tajribalar shuni kursatdiki, adashgan nervlar kirkilgandan 9-24 soat keyin kizilungachning sillik muskul tolalaridan tarkib topgan urta va pastki kismlari yana xarakatga keladi, uning kundalang-targil muskullardan tuzilgan yukori kismi esa falajlanganicha koladi. Extimol, kizilungachning pastki kismidagi sillik muskullar orasida nerv xujayralari borligidan, bu kismi yana xarakatga kelsa kerak. Simpatik nervlarning ta’sirlanishi xam kizilungach muskullarini kuzgatadi. YUtish xarakatlari bulmaganda me’daga kirish kismi (kardia) berk turadi. Ovkat kizilungachdan utayotganda uni chuzadi va me’da ogzi (kardia) refleks yuli bilan ochiladi. Odam kusganda me’da, korin muskullari va diafragmaning keskin kiskarishi tufayli xam kardia muskullari bushashadi.

OCHLIK VA CHANQOV HISLARI

Ochlik va chankov ozmi-kupmi uzok vakt ovkat va suvdan maxrum bulish natijasida kelib chikadigan noxush, kupincha xatto ukubatli xislardir. Bu xislarning biologik axamiyati shundaki, ular organizmni ovkat yoki ichimlik kidirishga va uni iste’mol kilishga ragbatlantiradigan kuchli omildir.

Ochlik XISSI

Ochlik xissi me’da soxasida kungilsiz sezgilarning paydo bulishi bilan namoyon buladi. Bu xis odatda «ich talash» sezgisi bilan ifodalanadi. Bu sezgilar kungil aynish va kungil ozish bilan utadi. Bunda kupincha darmon kuriydi va umumiy zaiflik seziladi. Ochlik xissi xar 1-1,5 soatda davriy ravishda paydo buladi va 15-20 minut davom etadi. Odatda me’da bush turganda ochlik xissi paydo buladi. Patologik ochlik xissi bundan mustasno; u bosh miya ba’zi bulimlarining xolati buzilganda kuzatiladi va patologik ochkuzlik - bulimiyada namoyon buladi. Ochlik sezgisi markaziy nerv sistemasining keng soxasiga borlik, bu soxani I. P. Pavlov «ovkat markazi» tushunchasi bilan ifodalagan. Bu markaz anatomik tuzilma emas, balki funksional tuzilmadir. Bosh miya katta yarim sharlari pustlogining turli kismlarida, pustlok osti yadrolarida va oralik miyaning retikulyar formatsiyasida, jumladan gipotalamusda joylashgan xujayralar ovkat markazining tarkibiga kiradi. Ochlik va tuklik sezgilari ovkat markazining xolatiga boglik. Ovkatga doyr xulkni boshkarish, ya’ni ovkat topish va eyish, bir butun sistema sifatida xazm yullari faoliyatini murakkab refleks yuli bilan boshkarish va koordinatsiyalab turish ovkat markazining funksiyalaridir. Ovkatga doyr xulkni boshkarishda gipotalamus va retikulyar formatsiya yadrolarining roli kalamushlarda gipotalamus yadrolariga ta’sir etib utkazilgan tajribalarda aniklangan: ba’zi yadrolarga ta’sir etilganda ovkatga extiyoj kupayadi, boshka yadrolar ta’sirlanganda esa xayvon ovkatdan yuz ugiradi. Periferiyadagi turli retseptorlardan, jumladat xazm yulining uzidagi retseptorlardan keladigan impulslar xam, shuningdek gumoral agentlar, ya’ni kon bilan keluvchi turli ximiyaviy birikmalar xam ovkat markazini kuzgatadi va tormozlaydi. Ovkat markazi faoliyatida, aftidan, nerv xujayralarining uzida ruy beruvchi modda almashinuvi protsesslari muxim axamiyatga ega bulsa kerak Nafas markazining nerv xujayralarida xosil buluvchi karbonat kislota bu markazni kuzgatgani singari, modda almashinuv protsesslari xam ovkat markazini avtomatik ravishda kuzgata va tormozlay oladi. Ochlikning fiziologik mexanizmini tushuntirish uchun ikkita nazariya taklif etishgan.

Birinchi nazariya ochlikni biror organdagi nerv oxirlarining ta’sir-lanishidan kati nazar paydo buladigan umumiy xis deb talkin kiladi. Bu nazariyaga kura, kon tarkibinint va gavdadagi turli organlar, jumladan markaziy nerv sistemasi xolatining uzgarishi natijasida ochlik kelib chikadi, deb faraz kilinadi. Xujayralar oson uzlashtiradigan modda, masalan, glyukoza konga yuborilganda ochlik xissining yukolishi bu nazariyaning eng kuchli dalillaridan biri kilib keltiriladi. Birok ochlikka maxalliy xis deb karovchi ikkinchi nazariya xam bu faktni oson izoxday oladi. Ikkinchi nazariyaga muvofik, ochlik sezgisi maxalliy bulib, xazm yulining interoretseptorlaridan bosh miyata impulslar kelishiga borlik. Bu nazariya ochlik xissiga xazm yuli davriy faoliyatining natijasi deb karaydi.

Hazm organlarining davriy faoliyati va uning ochlik xissiga boglik ekanligi

Hazm yulidan bir kancha organlar, jumladan me’da va ichaklar fakat ovkat eyilgandan keyin emas, balki ovkat xazm kilinmagan vaktda xam ishlab turadi. «Naxorga», me’da bush bulganda xam kupchilik xazm organlarining motor va sekretor faoliyati ruy beradi. Itning bush, ovkatsiz me’dasida taxminan xar 1,5 soatda kiskarishlar sikli paydo bulishini birinchi marta V. N. Boldirev aniklagan. Kiskarishlar davri 15-20 minut davom etib, keyin tinchlik davri bilan almashinadi. Me’da suyukligining reaksiyasi ishkoriy bulganda me’da shunday davriy kiskarib turadi. Me’daning kiskarish davri bilan bir vaktda un ikki barmok va ingichka ichakning motor funksiyasi kuchayadi, me’da osti va ichak bezlaridan shira chikadi, ut pufagi va ut yullaridan ut ajraladi.

Davriy sekretsiya bilan motor faoliyat bir vaktda ruy beradi va unda organizm faoliyatida bir kancha uzgarishlar paydo buladi: nafas va kon aylanishi uzgaradi, nerv sistemasining kuzgaluvchanligi ortadi va x- k. U. Kennon, A. Karlson, S. V. Anichkov va boshka tadkikotchilar xazm yulining bunday davriy faoliyati odamda xam kuzatilishini aniklashgan. Bir kancha tadkikotchilar me’daning davriy motor faoliyatini urganib, me’da va ichaklarning davriy kiskarishlari ochlik xissini kuzgatuvchi omillardir, degan xulosaga kelishdi va shuning uchun davriy kiskarishlar «och qisqarishlar» deb ataladi. Ular ochlik seziladigan vaktga tugri keladi.

Davriy faoliyatni tormozlovchi faktorlar ochlik xissini pasaytirishi ochlik sezgisi xazm yulining davriy faoliyatiga boglik ekanligini kursatadi. Ogir jismoniy ish va uzok (bir necha kun ) och kolish shunday ta’sir kiladi. Odam kattik charchaganda va bir necha kun och turgandan keyin ochlik sezilmasligiga sabab shu (bir necha kun och turishga majbur bulgan odamlar fakat birinchi 3-4 kunda ochlik sezgisidan kiynalganliklarini kayd kilganlar). I. P. CHukichev xayvonga «naxor» yurgan boshka bir xayvon koni yuborilganda me’daning davriy xarakati kuzgalishini anikladi, tuk xayvon koni yuborilganda esa davriy faoliyat tormozlanadi yoki butunlay tuxtaydi. Konning davriy faoliyatni kuzgatuvchi «och» tarkibi, boshkacha aytganda, ovkat xazm kilinmayotgan vaktdagi moddalar almashinuvining u^zgarishi bilan boglangan gumoral ta’sirlovchilar xosil bulganda davriy faoliyatning kuzgalishi shu ma’lumotlardan kurinib turipti. Xujayralar tez uzlashtiradigan ozik modda - glyukoza konga yuborilganda xazm yulining davriy faoliyati xam, ochlik xissi xam yukoladi.

Xazm yuli davriy faoliyatining kelib chikishida gipotalamus yadrolari muxim rol uynaydi. Gipotalamus yadrolari ta’sirlanganda xazm yulining motor faoliyati kuzgalishini P. G. Bogach kursatib berdi. X°^zirgi fiziologik tasavvurlarga kura, organizm ichki muxiti tarkibi va xossalarining uzgarishi organizm ximizmining uzgarishiga sezgir bulgan gipotalamus yadrolari uchun gumoral ta’sirlovchi bulib, xazm organlarining davriy faoliyatini yuzaga chikaradi, deb fikr yuritish mumkin. Bu faoliyatning paydo bulishi tufayli me’da va ichak retseptorlaridan markaziy nerv sistemasining oliy bulimlariga impulslar okimi borib, ochlik xissiga sabab buladi.

Chankov Organizmga suv etarli kirmaganda yoki mineral tuzlar ortikcha kirganda (masalan, shur ovkat eyilganda) yoki kup suv yukotilganda (kup terlash, siydik xaydovchilar ta’sirida) chankov paydo buladi. CHankash sezgisi uchun fiziologik reaksiya suv ichishdir. SHunday kilib, bu sezgi organizmda suv balansini va elektrolitlar muvozanatini doim bir darajada saklab turishga yordam beradi. Nazariyalarning biriga kura, chankov umumiy xis. Uning kelib chщish mexanizmini organizmda suv kamayganda osmotik bosimning kutarilishiga sezgir bulgan maxsus retseptorlarning kuzgalishi bilan tushuntirish mumkin. Osmoretseptor xujayralar deb ataluvchi bunday retseptorlar, jumladan, gipotalamusda topilgan.

Bu nuktai nazardan chankov vaktida doim ogiz va xalkum kurish sezgisi ikkilamchi xodisadir. Ogiz va xalkumni suv bilan chayish chankov sezgisini biroz kamaytiradi-yu, yukotmaydi. Kr^nga gipotonik eritma yoki tugri ichakka suv kiritilgandagina chankov sezgisi tula yukolishi mumkin. Odam bir talay suv yukotganda, masalan, xaddan tashkari kup terlaganda yoki ichakdan kup suv ajralganda (vaboda) shunday xodisa kuzatilgan. Ezofagotomiya kilingan it ustida utkazilgan kuzatishni chankov umumiy xis degan farazga dalil kilib keltirish mumkin. Bunday it uzok vakt suv ichishi mumkin, lekin bu suv kizilungachning kirkilgan joyidan tashkariga chikib ketadi va organizmga kirmaydi. Bunda chankov bosilmaydi, albatta. Me’daga ozrok kiritilsa, xayvonning chankovi bosiladi.

Bu nazariyaga karshi ikkinchi nazariya chankovga maxalliy xis deb karaydi va uni ogiz bushligi bilan xalkum shillik pardasining kurishiga xamda gavdaning shu soxalaridagi retseptorlarning kuzgalishiga boglaydi. Ana shu nazariyaga dalil kilib kuyidagi faktlar keltiriladi. Xzlkumga sezuvchi nerv oxirlarining kuzgaluvchanlagini kamaytiruvchi zaxar - kokain surtilsa, chankov sezgisi tez yukoladi. Bir necha kun suv ichmagan xayvonlar xalkumiga kokain surtilgach ularning suvdan yuz ugirishiga xam sabab shu. Sulak ajralishini tuxtatuvchi zaxar-atropin yuborilganda sulak chikmagani uchun ogiz va xalkum kuriydi; organizm xakikatda suvga muxtoj bulmasa xam, chankov sezadi. U. Kennon chankov sezishni sulak sekretsiyasining kamayishiga, shuning natijasida ogiz va xalkumning kurishiga boglaydi. Ajralgan sulak mikdori esa organizmdagi suv mikdoriga bir kadar borlik. Tukimalarda suv kamayganda sulak sekretsiyasi xam kamayadi. Sulak sekretsiyasi 20% kamayganda chankov sezgisi paydo buladi, sekretsiya 50% kamayganda esa chankov chidab bulmaydigan darajaga etadi. Sulak chikishini kuchaytiradigan zaxar - pilokarpin yuborilganda chankov sezgisining kamayishi bu fikrni tasdiklaydi. Kennon fikricha, venaga suv yuborilganda chankov yukolishi sulakning normal sekretsiyasi tiklanishiga xamda ogiz shillik pardasidagi kakrash sezgisining yukolishiga boglik.

Tukimalarda suv kamayganda paydo buluvchi va suv ichishga xamda gomeostazning tiklanishga olib keluvchi chankov sezgisining murakkab mexanizmi bor. Bu sezgi ogiz bushligi va xalkum shillik pardasining kakrashi deb xis kilinadi, demak bu sezgining kelib chikishida ogiz va xalkum retseptorlaridan keluvchi impulslarning axamiyati bor. Ikkinchidan, chankov paydo bulishida suv almashinuv markazi joylashgan gipotalamusdagi osmoretseptor nerv xujayralarining axamiyati katta. Osmoretseptorlar ta’sirlanishi tufayli bu markaz kuzgalganda organizmdan suv chikib ketishi, sulak bezlari sekretsiyasi kamayadi, bu esa ogiz va xalkum kakrashiga sabab buladi. Juravlev fikricha, bosh miyada ovkat markaziga uxshash tchish markazi» bor. CHankov paydo bulishi ana shu markazning xolatiga boglik. Ichish markazi bosh miya katta yarim sharlari pustlogidagi, pustlok ostidagi, shuningdek suv almashinuvini boiщaruvchi markaz joylashgan gipotalamusdagi neyronlar yigindisidan iborat.