Farmakologiya va klinik farmatsiya

Fiziologiya (yunoncha physis - tabiat va logos - fan, ta’limot degan suzlardan olingan) funksiyalarni, chunonchi, tirik organizm, uning a’zolari, tukimalari, xujayralari va xujayralarining tuzilishi elementlaridagi xayot-faoliyat jarayonini urganadi. Fiziologiya funksiyalarning tur va shaxe doirasida rivojlanib borishini, uzaro boglanishlarini va tashki muxitning turli sharoitlarida xamda vujudning turli xolatlarida kanday uzgarishlarga uchrashini urganadi. \

Anatomiya bilan fiziologiya tirik mavjudotlarning rivojlanishi, tuzilishi, funksiyalari, uzaro munosabatlari xamda ularning tashki muxit bilan alokasi tugrisidagi fan - biologiyaning tarkibiy kismlaridir. Biologiyada shakl tugrisidagi fan - morfologiya (yunoncha morphe - shakl degan suzdan olingan) va funksiyalar tukrisidagi fan - fiziologiya ajratiladi. Biologiya shu tarika bulish shartli bulib, asosan, tekshirishning vazifa xamda usullarining xar xilligiga asoslanadi. Aslida esa, F. Engels uzining “Tabiat dialektikasi” kitobida aytgandek, “Morfologik va fiziologik xodisalar, shakl va funksiya bir-birini takozo kiladi”.

Xayvonlar morfologiyasi bir kancha fanlar majmuasidan iboratdir; anatomiya, tukimalar tugrisidagi Fan - gistologiya ( yunoncha histos - tukima degan suzdan olingan), xujayratugrisidagi fan - sitologiya ( yunoncha cytos - xujayra degan suzdan olingan) va vujudning uruglanish (buyida bulish ) paytidan to tugilish davrigacha rivojlanishi tugrisidagi fan - embriologiya (yunoncha embrion - emrion, murtak degan sщzdan olingan) shular jumlasiga kiradi. Anatomiyaning asosiy usuli ыadimdan murdalarni yorish bulib keldi, uning nomi shundan olingan. Anatomiya tarakkiyotining dastlabki boskichlari murda yorilganida kuriladigan a’zolarni tasvirlab berishni kuzda tutar edi. Tasviriy anatomiya degan nom ana shundan kelib chikkan. Anatomiyada tasviriy usul XX aerda fiziologiya, xirurgiya va tatbikiy tibbiyotning boshka soxalari gurillab rivojlanishi munosabati bilan bu usul tabiblarning tobora usib borayotgan talablarini kondira olmay koldi. Odam vujudining umumiy faoliyati, tuzilish va rivojlanishga karab birlashtirilgan a’zolar tizimiga ajratib urganishga kirishildi, tizim anatomiyasi vujudga keldi. A’zolar ustida xirurgik muolajalar kilinganda tizim anatomiyasining ma’lum bulgan dalillariga tayanib, xirurglarga a’zolarning odam gavdasida olgan joyini anik bilish kerak bulib koldi. SHu tarika topografik anatomiya ajralib chikdi. Anatomiyaning bu bulimi kupincha xirurgik anatomiya deb ataladi. Rassomlarning talablariga muvofik gavdaning tashki shakllari va proporsiyalarini tushuntirib beradigan plastik anatomiya vujudga keldi. Odam gavdasining ayrim strukturalarini analiz kilish bilan bir katorda anatomiyada sintez usulidan xam foydalaniladi, ya’ni ayrim organlar va sistemalar tugrisida olingan ma’lumotlar ularning funksiyalariga boglanib, yaxlit bilim tarikasida umumlashdi. Inson gavdasini urganishga shu tarika yondashish funksional yul deb belgilandi va funksional anatomiya deyiladi. Odam anatomiyasining xarakat apparatini funksiyalar nuktai nazaridan urganadigan bulimi dinamik anatomiya deb ataladi. Dinamik anatomiya odamga tugri jismoniy tarbiya berish uchun muxim axamiyatga egadir. Sunggi vaktda ulgayish, ya’ni yosh anatomiyasi kata axamiyat kasb etdi. Bu anatomiya yosh ulgaygan sayin organ va tukimalarda ruy beradigan uzgarishlar ni urganadi va unda bola anatomiyasiga aloxida axamiyat beriladi.

Anatomiya inson vujudining uning tarixiy rivojlanishida kay tarika rivojlanib borganini, xayvonlar evolyusiyasi jarayonida - filoginezda (yunoncha phylon - urug, avlod, genesis - rivojlanish, tarakkiyot degan suzlardan olingan) inson avlodining rivojlanib borishini tekshiradi. Buning uchun u turli sinflarga mansub xayvonlar bilan odamning tuzilishini takkoslab, kiyoslab kuradigan kiyosiy

anatomiya ma’lumotlardan foydaliniladi. Odamning tabiiy tarixini u mansub bulgan ijtimoiy guruxning tarixiy tarakkiyotiga boglab urganadigan fan - antropolpgiya (yunoncha anthropos - odam ) xam odam odam anatomiyasiga yakin turadi.

SHunday kilib, inson tanasining tuzilishi va shaklini urganish yullari juda xilma-xil bulib, bir talay turli-tuman vazifalarni uz oldiga kuyganligi ravshan bulib koladi.

Zamonaviy anatomiya tekshirishning juda xilma-xil usullarga ega bulib, zamonaviy optika, rintgen (tirik odam anatomiyasi) foydalanadi, preparatlarni solib kuyish va solib kuyish va tomirlar Bilan kovak a’zolarni tuldirish uchun plastik modsalarni ishlatadi. Ximiya bilan fizikaning eng yangi yutuklari murdalar va preparatlarni konservatsiyalash uchun yangidan yangi modsalar va usullardan foydalanishga imkon bermokda. Makroskopik anatomiya, bir oz kattalashtirib kursatadigan optik asboblardan foydalanib ish kuruvchi mikro-mikroskopik anatomiya bilan gistologiyaning bir kismi bulmish mikroskopik anatomiya urtasidagi tafovutlar tobora kuprok yukolib bormokda.

X,ar bir struktura ontogenez (yunoncha onthos - individ degan suzdan olingan) - vujudining uruglangandan boshlab to uning ulimi bilan tugaydigan individual rivojlanish jarayonida takomillashib boradi. SHu munosabat bilan anatomiya va gistologiya vujudning tugilishgacha rivojlanishini urganib boradigan fan, ya’ni emriologiya bilan chambarchas boglangandir.

Xdyvonlar fiziologiyasi mustakil bulsa xam, bir - biriga juda chambarchas boglangan kuyidagi bulimlarga bulinadi: atrofdagi muxit ta’siriga tirik materiyaning reaksiya kursatishiga doyr umumiy konuniyatlarni barcha tirik vujudlarga xos bulib, ularni ulik vujuddan ajratib turadigan asosiy xayot jarayonlarini urganadigan umumiy fiziologiya (buning bulimlaridan biri xujayra fiziologiyasi, ya’ni sitofiziologiya); xar xil turlar va bitta turga kiradigan vujudlar funksiyalarining individual rivojlanish jarayonidagi uziga xos tomonlarini urganadigan kiyosiy fiziologiya. Evolyusion (kiyosiy) fiziologiyaning vazifasi funksiyalarning tur va individsa rivojlanib borish konuniyatlarini urganishdir. Umumiy va kiyosiy fiziologiya bilan bir katorda fiziologiyaning maxsus yoki xususiy bulimlari xam bor. Ovkat xazm kilish fiziologiyasi, kon aylanish fiziologiyasi, ajratish fiziologiyasi va boshkalar shular jumlasiga kiradi. Odam fiziologiyasi mexnat, ovkatlanish fiziologiyasi, jismoniy mashklar yoki sport fiziologiyasi, ulgayish yoki yosh fiziologiyasi xam tafovut kilinadi.

Fiziologiya va tekshirishlarida fizika va ximiya konuniyatlariga tayanadi, shu munosabat bilan sungi paytda biologik ximiya va biologik fizika ayniksa keng tarakkiy etdi. Tirik vujudsagi elektr xodisalarini urganuvchi elektrfiziologiya kattagina yutuklarni kulga kiritdi. Fiziologiya uchun kibernetika xam katta axamiyat kasb etadi. Fizologiya tibbiyotning xamma soxalari bilan yakindan boglangan bulib, uning yutuklari amaliy tibbiyotda doim baxramand bulib turiladi, amaliy tibbiyotning uzi xam fiziologik tekshirishlar uchun manba berib turadi.

Fiziologiya - eksperimental fandir. Fiziologiyada fizikaviy, ximiyaviy va texnikaviy usullardan foydalanish tufayli fiziologiya laborotoriyalarini vujudda bulib turadigan juda murakkab jarayonlar tugrisida axborot olishga imkon beruvchi nixoyatda nozik asboblar bilan ta’minlashga muvaffak bulindi.

Fiziologiya ekspertlari, ya’ni tajribalarining usullari juda xilma - xil. SHular orasidan ta’sirlash, olib tashlash (ekstirpatsiya), biotoklarni kayd kilish, a’zolarni kuchirib utkazish (transplantatsiya), denervatsiya (nerv utkazgichlarini kesib kuyish), tomirlarga anastomozlar solish, fistulalar kuyish usullarini, ajratib olingan a’zolar usuli va boshkalarni aytish mumkin.

Anatomiya va fiziologiya rivojlanishining kiskacha tarixi

Anatomiya va fiziologiya fanlarining rivojlanish tarixini bilib olgan tavdirdagina zamonaviy axvoliga tugri baxo berish mumkin.

Shifokorlik xayvonlar va odam gavdasidagi a’zolari tuzilishi va faoliyati tugrisidagi ma’lumotlar tuplanmas avval vujudga kelgan. Kddim zamonlarda kurbonlik kilish va ovkat tayyorlash uchun xayvonlar yorilar, podsholar xonadoniga mansub kishilar murdalari mumiyolanganda, baxtsiz xodisalar ruy berganda, urushda jaroxatlanganda esa odam tanasi yorilar va bu tasodif xol bular edi. Inson gavdasini tuzilishida etarli bulmagan ma’lumotlar odamni gavda tuzilishi xakida tugri tasavvurga ega bulish uchun etarli emas edi. Murdalarni mumiyolashda murdani yorish uslubi juda jun edi.

Antik Gretsiyada tibbiyot usha zamon uchun misli kurilmagan muvaffakiyatlarga erishdi va mamlakatdan tashkaridagi olis - olisda xam shuxrat kozondi. SHifokorlar nixoyatda katta xurmat - e’tiborga sazovor edilar, xattoki tibbiyotga xomiylik kiladigan aloxida xudo - Asklepiya (Apollonning ugli Eskulap)ga sajda kilinar, uning muridlari va asklepiadlari deb atalar edi.

X,ayvonlar va odam tanasining tuzilishi dastlabki eng muxum tushunchalar biz ulug shifokor va mutafakkir Gippokrat (miloddan avvalgi 460 - 377 yillar) asarlarida uchratamiz.

Knid akslepiadlarining eng atokli namoyandasi Aristotel (miloddan avvalgi 384 - 322 yillar) yurak Konni xarakatga keltirib turadigan asosiy a’zo deb kursatib bergan. Birok Aristotelning kon xarakati tugrisidagi fikrlari xato va noanik edi.

Umuman vrachlarning Aleksandriya (Iskandariya) maktabi anatomiya tibbiyot ilmining rivojlanishiga katta ta’sir kursatdi. Aleksandriyada shifokorlarga odam murdasini ilmiy maksadda yorib kurish mann

MAVZU BO’YICHA TEST SAVOLLARI

1. 
   XUJAYRADA KALIY-NATRIY NASOSI KANDAY VAZIFALARNI
   

BAJARADI ?

1. 
   XUJAYRAGA DOIMO MA’LUM SHAKL BERIB TURADI
   
2. 
   XUJAYRA TIRIKLIGINI TA’MINLAYDI
   
3. 
   XUJAYRANI BIOLOGIK AKTIVLIGINI TA’MINLAYDI
   
4. 
   XUJAYRADA MEMBRANA POTENSIALINI EKI BIOTOK XOSIL
   

KILADI

5. 
   XAMMASI TUGRI
   

2. 
   MEMBRANANI REPOLYARIZATSIYASI NIMA?
   

1. 
   MEMBRANA POTENSIALINI YUKOLISHI
   
2. 
   MEMBRANA POTENSIALINI OSHISHI
   
3. 
   MEMBRANA POTENSIALINI PASAYISHI
   
4. 
   MEMBRANA POTENSIALINI TIKLANISHI
   
5. 
   MEMBRANA POTENSIALINI KESKIN UZGARISHI
   

3. 
   MEMBRANANI GIPERPOLYARAZATSIYASI NIMA?
   

1. 
   MEMBRANANI KUTBLANISHI
   
2. 
   MEMBRANANI KUTBSIZLANISHI
   
3. 
   MEMBRANANI KUTBLANISHINI TINCHLIK XOLATIDAGIDAN
   

XAM OSHISHI

4. 
   MENBRANANI IKKI MARTA KUTBLANISHI
   
5. 
   MEMBRANANI KUTBLANMASLIGI
   

4. 
   ABSOLYUT REFRAKTER KANDAY?
   

1. 
   TUKIMANI KISKARGAN XOLATI
   
2. 
   TUKIMANI BUSHASHGAN XOLATI
   
3. 
   TUKIMANI XAR KANDAY TA’SIRLOVCHIGA JAVOB
   

BERMAYDIGAN DAVRI

4. 
   TUKIMANI TA’SIRLOVCHIGA JAVOB BERGAN DAVRI
   
5. 
   TUKIMANI XALOK BULISH DAVRI
   

5. 
   XUJAYRANI KANDAY TUZILMA BILAN URALGAN ?
   

1. 
   SITOPLAZMATIK TUR
   
2. 
   MEMBRANA
   
3. 
   SIMPLASTLAR
   
4. 
   RIBOSOMA
   

SENTROSOMA