Farhod va Shirin” va “Layli va Majnun” dostonlari Reja

“Farhod va Shirin” va “Layli va Majnun” dostonlari


Reja:

1. 
   Xusrav-Shirin-Farhod sujeti tarixiga oid ma’lumotlar.
   
2. 
   “Farhod va Shirin” dostoni kompozitsiyasi va sujeti.
   
3. 
   Layli va Majnun syujeti tarixi va taraqqiyoti.
   

Navoiyning “Layli va Majnun” dostonida an’ana va o’ziga xoslik.

Xamsanavislik an’anasining muhim jihatlaridan biri xilma-xil kompozitsion qurilmaga ega bo’lgan dostonlardan tarkib topishidir. Agar birinchi dostonlar ("Hayrat ul-abror") fikriy-nazariy maqolotlar va kichik ilova-hikoyalardan tarkib topgan bo’lsa, keyingi ikki doston yaxlit sujetli, ya`ni ma`lum qahramonlarning ruhiy-jismoniy kechinmalari, ishqiy sarguzashtlarining badiiy tasviridan iboratdir. Alisher Navoiyning "Farhod va Shirin" hamda “Layli va Majnun” dostonlari shu xildagi asarlarning eng go’zal namunalaridir.

Xusrav-Shirin-Farhod sujeti tarixiga oid ma’lumotlar.
Ko’pgina sharqshunoslarning tadqiqotlarida qayd qilinganidek, bu qissa aslida tarixiy shaxs bo’lmish Xusrav Parvez bilan bog’lidir.
Xusrav Parvez binni Hurmuz binni Anushervon sosoniylar sulolasiga mansub shohlardan bo’lib, u 590-628 yillar orasida hukmronlik qilgan. Uning shaxsiy va davlat arbobi sifatidagi fazilatlari haqida ma’lumot beruvchi ilk manbalar VII-XIII asrlarga tegishli bo’lgan misrlik Simokatta va arman tarixchisi Sebeosning tarixiy asarlari hamda anonim Suriya solnomasidir. Arab tarixchisi Tabariyning “Payg’mbarlar va shohlar tarixi” hamda shu asarning fors tilidagi erkin tarjimasi bo’lgan Bal’amiyning “Tarixi Tabariy” asarlarida, XV asr tarixchilaridan Mirxond va Xondamirning asarlarida, jumladan Alisher Navoiyning "Tarixi muluki Ajam"ida ham Xusrav tarixi bayon etilgan (6-tom, 215-218).
Tarixiy asarlar, yodnomalarda Xusrav va Shirin muhabbati, hatto Shirin Xusravning jufti haloli ekanligi haqidagi ma`lumotlar bor. Ammo X asrgacha bo’lgan davrdagi manbalarda Farhod eslanmaydi. Faqat X asr tarixchisi Abu Ali Muhammad al-Bal`amiyning "Tarixi Tabariy"asarida Farhod tilga olinadi.
Keyinchalik esa u badiiy tarzda bitilgan dostonlarning asosiy qahramonlaridan biri bo’lib qoladi. Shunday qilib, mazkur qissaning asosini tarixiy voqelik, ya`ni tarixiy shaxslar hayotidagi voqealar tashkil etsa-da, ammo keyinchalik bu tarixiylik faqat nomlarda saqlanib qolib, voqealar, sarguzashtlar bayonida badiiylik qonuniyati amal qila boshlaydi. Natijada, bu mavzuga murojaat etgan har bir shoir o’zining ijodiy maromi, dunyoqarashi va estetik mezonlari asosida asar yaratdi. Shuning natijasida, bunday asarlarda tarixiylikdan ko’ra badiiy yaratuvchilik me`yori etakchilik qilib, undagi obrazlar, voqealarning talqini ham turlicha yo’nalish va maqsadlarda amalga oshiriladi. Shundan-da, Xusrav, Shirin, Farhod obrazlarining turlicha tasvirlari, har xil talqinlari maydonga keladi. Jumladan, Abulqosim Firdavsiy "Shohnoma"sida Xusrav va Shirin tarixiy nuqtayi nazardan tasvirlanib, unda Shirinni sevuvchi Farhod ko’rinmaydi. Balki unda tilga olingan Farhod Xusrav sarkardalaridan biri bo’lib, Shiringa hech qanday aloqasi bo’lmagan bir shaxs sifatida tasvirlangan. Nizomiy Ganjaviy bu mavzuga murojaat etar ekan, avvalo unga tarixiylikni emas, balki badiiylik mezonini ustun qilib qo’yadi, ikkinchidan esa obrazlar talqinini o’zgartiradi. Natijada, Farhod toshyo’nar hunarmand hamda Shirinni sevuvchi oshiq sifatida tasvirlanadi. Ammo u dostonning voqealarida boshdan oyoq qatnashmaydi, balki sut kanalini qazish ehtiyoji tug’ilgandan voqealar maydoniga kirib keladi. Xusrav Dehlaviy ham o’z "Xamsa"sida bu mavzuga murojaat qilib, unga xuddi Nizomiyda bo’lganiday badiiylik mezonidan kelib chiqib munosabat qiladi. Buning natijasida, Xusrav Dehlaviy qalamiga mansub "Shirin va Xusrav" dostoni qurilmasida ham, uslubi va obrazlar talqinida ham Nizomiydan farq qiladigan tomonlar anchagina. Jumladan, Xusrav Dehlaviy Farhodni Chin xoqonining o’g’li sifatida qalamga olib, Shirinni sevuvchi oshiq sifatida tasvirlaydi. U yaratgan Shirin timsolining ham qalbida Farhodga nisbatan moyillik borligi seziladi. Xusrav Dehlaviy dostoni voqealarida Farhodning ishtiroki Nizomiy dostonidagidan ko’ra ko’proq, kengroq.
XIV asrga kelib, Ardabil shahridan (Ozarboyjon) bo’lgan Orif Ardabiliy "Farhodnoma" nomli doston yaratdi. Bu doston 717 hijriy- 1369 yilda fors tilida yozilgan.
XV asrda yashagan Ashraf Marog’aviy ham o’z "Xamsa" si tarkibida Farhod, Shirin va Xusrav qissasidan bahs yurituvchi "Shirin va Xusrav" dostonini kiritgan. Alisher Navoiyning qayd qilganidek, Ashraf ham bu mavzuga o’zgacha tarzda yondashgan ekan:
Bu maydonga chu Ashraf surdi markab,
Bu so’zni o’zga nav` etti murattab.
Ko’rinadiki, Alisher Navoiy mazkur mavzuga murojaat qilgunga qadar unga ko’pgina mualliflar turli xilda yondashib, dostonlar bitganlar. Alisher Navoiy bularning ko’pidan xabardor edi. U o’zigacha yozilgan asarlardan farq qilguvchi yangi dostonni yaratishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yganini shunday ifoda etgan:
Burun jam` et nekim bo’lg’ay tavorix,
Borida ista bu farxunda tarix.
Topilg’ay shoyad andog’ bir necha so’z,
So’z aytur elg’a ul yon tushmagan ko’z.
Ani nazm etki tarhing toza bo’lg’ay,
Ulusqa mayli beandoza bo’lg’ay.
Bu she`riy parchada qiziq bir ishora bor: Alisher Navoiy o’ziga murojaat qilib aytadiki, sen Farhod, Shirin va Xusrav mavzusiga oid barcha tarixni ko’zdan kechirib, Nizomiy, Xusrav Dehlaviylar dostonlarida uchramaydigan lavha, voqealarni topgil.
Farhod Shirin haqidagi qissa faqat yozma manbalarda, dostonlardagina emas, balki xalq og’zaki ijodida ham X-XI asrlardan boshlab ko’zga tashlanadi. Ana shulardan biri Xorazmdagi mashhur Dev qal`a yodgorligi bilan bog’liq rivoyatdir. Unda Farhod dev tarzida, ya`ni odamzod bajara olmaydigan ishlarni amalga oshiruvchi sifatida tasvirlanadi. Yoki, Sirdaryo vohasidagi Farhod tog’i va Shirin suvi bilan bog’lanadigan rivoyat ham ana shu xildagi qissalardandir.
“Farhod va Shirin” dostoni kompozitsiyasi va sujeti.
Alisher Navoiy mavzuga doir ko’pgina tarixlarni ko’zdan kechirgan. Shunisi ham borki, bu tarixlar faqat yozma manbalardan iboratmi yoki xalq og’zaki ijodidagi shu mavzuga oid tarix - rivoyatlarni ham qamrab oladimi-yo’qmi, bu haqda aniq aytilmagan.
Alisher Navoiyning "Farhod va Shirin"i undan oldin shu mavzuda yozilgan dostonlardan, xususan, Nizomiy va Xusrav Dehlaviy talqinidagi dostonlardan tubdan farq qiladi. Bu farq, eng avvalo, ustozlar tomonidan qalamga olingan Farhod obrazining butun bir dostonning bosh qahramoni sifatida talqin qilinishida, Farhodni yaxlit bir ideal obraz – komil inson darajasida tasvirlanishida ko’zga yaqqol tashlanib turadi. Bu jarayonda Alisher Navoiyning dostonda Farhodning ishqu muhabbatdagi "so’zu dard"- kuyish va dardlariga alohida e`tibor berganini o’qtirish lozim. Bu xaqda Alisher Navoiy shunday yozadi:
Bo’lurdin dahr bo’stonida mavjud,
Emasdur g’ayri so’z-u dard maqsud.
Ki ishq ahlidin o’lg’ay dostoni,
Muhabbat xaylidin qolgay nishone. (8-tom, 45)
Demak, Farhod timsoli yaratilar ekan, garchi u Chin xoqoni o’g’li bo’lsa-da, ammo unda "ishq ahli"ning komil insonning barcha fazilatlari mujassam etilgan. Ana shu jihatdan Alisher Navoiy Farhodi ustozlar yaratgan Farhodlardan mukammalligi bilan farq qiladi. Dostondagi boshqa obrazlar talqini esa ana shu asosiy g’oya yo’nalishiga bo’ysindirilgan.
Alisher Navoiyning "Farhod va Shirin" dostoni 1484 yilda an`anaga ko’ra aruzning hazaji musaddasi mahzuf va maqsur vaznida yozilgan.
Bihamdik fath abvob ul-maoni,
Nasib et ko’ng/luma fath et/mak oni.
v – – – / v – – – / v – –