Farg’ona politexnika instituti kimyo-texnologiya fakulteti

FARG’ONA POLITEXNIKA INSTITUTI

KIMYO-TEXNOLOGIYA FAKULTETI
73-21-OOT GURUH TALABASI
MADAMINOV LAZIZXONNING
UMUMIY VA NOORGANIK KIMYO FANIDAN
TAYYORLAGAN MUSTAQIL ISHI

ASOSLAR, ULARNING TASNIFI, TUZULISHI,"

FIZIK-KIMYOVIY XOSSALAR, ISHLATILISHI VA AMALIY AHAMIYATI
Reja:
1.
Asoslar 2.
Asoslarning nomlanishi 3.
Xossalari
Kimyoda asos vodorod ionlari (protonlar) ni qabul qila oladigan, yoki keng aytganda, elektron juftlarini bera oladigan moddadir. Eruvchan asosga, agar u gidroksid ionlariga (OH-) ega bo'lsa va ularni qo'yib yuborsa, ishqor deyiladi. Brønsted-Lowry
(talaffuzi: Bro'nsted-Louri) nazariyasi asoslarni proton akesptorlari, Lewis (talaffuzi: Luis) nazariyasi esa elektron juftlari donorlari, deydi.
[¹] Eski Arrhenius (talaffuzi: Arrenius) nazariyasi asoslarni gidroksid anionlari, deydi, [²] lekin bugunda bu ta'rif faqat ishqorlarga tegishli. Suvda asoslar kimyoviy muvozanat avtoionlanishini o'zgart⁷irib, sof suvdagidan kamroq faollikli vodorod ionili eritmalar beradi, ya'ni pH normal sharoitda 7 dan yuqori bo'ladi. Keng tarqalgan asoslarga misol qilib natriy gidroksid va ammiakni olish mumkin. Metall oksidlari, gidroksidlar va ayniqsa alkoksidlar kuchli, kuchsiz kislotalarning teskari anionlari esa kuchsiz asoslardir.
Asoslar kislotalarga kimyoviy jihatdan qaramaqarshidir, deb qarash mumkin. Asos va kislota orasidagi kimyoviy reaksiya neytrallashish, deyiladi. Asos va kislotalar qarshiligi shundaki, kislota suvda gidroksoniy ioni (H30+) konsentratsiyasini oshiradi, asos esa, aksincha, pasaytiradi. Asos va kislotalar odatda suvli eritma shaklida bo'ladi. Asos suvli eritmasi kislota suvli eritmasi bilan reaksiyaga kirib, suv va tuzlar hosil qiladi, bunda tuz suvli eritmada uni tashkil etuvchi ionlarga ajraladi. Agarda suvli eritma tegishli tuz bilan to'yingan bo'lsa, reaksiya natijasida eritmada tuz cho'kmasi hosil bo'ladi.
Kislota tushunchasiga suvdan vodorod ionini ajratib chiqaradigan modda deb; yoki, o'zidagi protonni boshqa moddaga uzata oladigan modda deb; yoki, elektron juftlikni o'ziga biriktirib olish xususiyatiga ega bo'lgan modda deb ta'rif berish mumkin.
Kislota va asoslar - kimyoviy birikmalarning katta guruhlari. Odatda, tarkibida vodorod bo'lgan (NSI, HNO„ H2S04, CHjCOOOH va h. k.) va suvda erigan (aralashgan)da dissotsiatsiyalanib, ionlar N+ (protonlar), yoki aniqrog'i, gidroksoniy N,O+ ionlari hosil qiladigan moddalar kislotalar deyiladi. Ajralib chiquvchi protonlar soniga qarab bir asosli (mas, nitrat, xlorid, sirka kislotalar — HNO„ HCI,
SN3SOON), ikki asosli (sulfat, karbonat kislotalar
H2S04, H,C03), uch asosli (ortofosfat kislota N3R04) kislotalar mavjud. Kislotaning suvdagi eritmasida gidroksoniy ionlari qancha ko'p bo'lsa, ya'ni kislota qancha ko'p dissotsiatsiyalansa, u shuncha kuchli bo'ladi.
Ionlanish konstantari 105 dan kam kislotalar (sirka kislota 1,8 • 10 karbonat kislota 3,5-10”7, sianid kislota 7,8YU"10) kuchsiz kislota hisoblanadi. Kislotalarning suvdagi eritmalari elektr tokini o'tkazadi, indikatorlar rangini o'zgartiradi (mas, kislota ta'sirida ko'k lakmus Tarkibida gidroksil guruhi ON^N [KON, NaOH, Sa(ON)2 va boshqa] bo'lgan hamda suvdagi eritmasida gidroksil ionlar ON^N hosil qiladigan moddalar asoslar deyiladi. Ko'pgina asoslar suvda erimaydi. Suvda eriydigan asoslar ishqorlar deb ataladi. Ishqorlar ham indikatorlar rangini o'zgartiradi. Tarkibidagi gidroksil guruhj soniga qarab bir, ikki, uch kislotali asoslar bo'ladi. Suvda to'la dissotsiatsiyalanmaydigan asoslar kuchsiz asoslar (mas, ammoniy gidroksid NH40H), kaliy gidroksid KON, natriy gidroksid NaOH, bariy gidroksid Va (ON)2 kuchli asoslardir.
K. va a. ta'rifiga doyr turli fikrlar mavjud. Shved olimi S. Arreniusning elektrolitik dissotsiatsiya nazariyasiga ko'ra (1887), suvda dissotsiatsiyalanganda vodorod N+ ionlari va anionlar hosil qiladigan birikmalar kislotalar deb, dissotsiatsiyalanganda gidroksil ionlari ON va kationlar ajratib chikaradigan birikmalar asoslar deb ataladi. K. va a. tushunchasini elektrolitik dissotsiatsiya nazariyayen asosida tushunish amaliy ishlar uchun kifoya qiladi. Lekin K. va a. xosslariga ega bo'lgan ko'pgina birikmalar tarkibida vodorod ham, ON" guruhi ham yo'qligi ancha ilgari aniqlangan. Bundan tashqari, bir moddaning o'zi ba'zi reaksiyalarda kislota, boshka reaksiyalarda esa asos sifatida namoyon bo'ladi. Modsalarning kislota yoki asosga mansubligini belgilaydigan mezon hozircha topilgani yo'q. Daniyalik fizik kimyogar I.N. Bryonsted va T. Lourining proton va amerikalik fizik kimyogar G.N. Lyuisning elektron konsepsiyasi keng tarqalgan (1923). Bryonsted tarkibida vodorod bo'lib, reaksiyada proton beradigan moddalarni kislotalar sinfiga, o'ziga elektron qabul qiladigan moddalarni esa asoslar sinfiga kiritadi. Kislotadan asosga proton o'tadigan reaksiya kislota-asosli yoki protolitik reaksiya deyiladi. AN+V^N <=> A+VN (AN — kislota, V- — asos).

Bryonstedning konsepsiyasi bir oz cheklangan. Chunki tarkibida vodorod bo'lmasada, kislota xossalariga ega bo'lgan moddalar ham mavjud. Bo'larga elektroni kam birikmalar, mas, alyuminiy, bor, qalay galogenidlari, ba'zi metallarning oksidlari va boshqa kiradi. Lyuisning fikricha, kimyoviy reaksiya jarayonida o'ziga bir juft elektron biriktirib oladigan moddalar kislota, ikkita elektron beradigan moddalar esa asoslar deyiladi. Natijada kislota molekulasi asos hisobiga elektron bilan to'ladi va barqaror elektron qavatli (qisman oktet) va donor-akseptor bogli yangi birikma (to'z) hosil bo'ladi:N G'H:N:+ B:FN EN N F(bu yerda BF3 — kislota, NH3 — asos). Lyuisning fikricha, kislota-asos reaksiyalarning xususiyatlari asos elektron juftining umumiy bo'lib qolishi bilan bog'likdir. Bu reaksiyalar shunisi bilan oksidlanishqaytarilish reaksiyalaridan farq qiladi. Chunki oksidlanishqaytarilish reaksiyalarida oksidlovchining molekulalari qaytariluvchi modda molekulasidagi bir yoki bir necha elektronni butunlay tortib oladi. Bryonsteddan farqli ravishda Lyuis kislotaasos xossalarini muayyan kimyoviy element (vodorod) bilan emas, balki atomlar tashqi elektron qobig'ining to'zilishi bilan bog'laydi. Bryonsted va Lyuis nazariyalaridan amaliyotda keng foydalaniladi. Elektron va proton nazariyalarini M.I.Usanovich taklif qilgan nazariya (1939—53) birlashtiradi. Bu nazariyaga asosan kationlarini bera oladigan yoki anionlarni birlashtira oladigan moddalar kislotalar, anionlar ajratadigan yoki kationlarni birlashtira oladigan moddalar asoslar deb ataladi, +3KCN(acoc)
(CH3)4NIKislota-asos jarayonlari (neytrallash, gidroliz, metallarni o'yish va boshqalar) keng qo'llaniladi. Ko'pgina kislotalar (sulfat, nitrat, xlorid, ortofosfat) va ishqorlar (o'yuvchi kaliy, o'yuvchi natriy va boshqalar) kimyo sanoatining asosiy xom ashyolaridandir. Tirik organizmdagi
Asos tushunchasiga esa, suvdan gidroksid-ion ajratib chiqaradigan modda deb; yoki, proton qabul qila oladigan modda deb, yoki, elektron juftlikni uzata oladigan modda deb ta'rif berish mumkin.
Biz o'zimizning kundalik maishiy turmush tajribamizdan kelib chiqib, ayrim moddalarning o'ta faol korrozion xossalarga ega ekanini yaxshi bilamiz. Masalan, avtomashina akkumulyatoridagi kislota kiyimga tegib ketsa, u kiyimning o'sha joyini darhol kuydiradi va teshib qo'yadi (yemirib yuboradi). Biz uyni tozalash, xususan, kafellar va vannani artish uchun ba'zan ammiak eritmalaridan, yoki, boshqa tozalash vositalaridan foydalanamiz. Ushbu korrozion faol moddalar kimyogarlarga professional tilda kislotalar va asoslar nomi ostida yaxshi ma'lum.
Asoslar sinfming ta'rifmi keltirilgan asoslarning dissotsilanishiga misollarni ionlarning gidratlanishini hisobga Olgan holda quyidagicha aniqroq yozish kerak:
Asoslar suvda metall ionlari (ammiak gidrati bo'lganda ammoniy ionlari) bilan gidroksidionlarga dissotsilanadi. Asoslar gidroksidionlardan boshqacha hech qanday anion hosil qilmaydi
Asoslarning nomlanishi. Xalqaro nom enklaturaga muvofiq asoslarning nomi metall nomi bilan gidroksid so'zidan hosil qilinadi. M asalan, N ao H — natriy gidroksid, K O H — kaliy gidroksid, Ca(O H) 2 — kalsiy gidroksidTAgar element bir necha asos hosil qiladigan bo'lsa, u holda asosning nomida elementlari bilan ko'rsatiladi. Fe(OH)2 — temir (Il) gidroksid, Fe(O H)3 — temir (Ill) gidroksid.
Bu nomlardan tashqari, ba'zi eng m uhim asoslar uchun odat bo'lib qolgan nomlar ham ishlatiladi. M asalan, natriy gidroksid NaOH o'yuvchi natriy deyiladi; kaliy gidroksid KOH — o 'yuvchi kaliy; kalsiy gidroksid Ca(O H) 2 — so'ndirilgan ohak: bariy gidroksid Ba(OH)2 0 'yuvchi bariy.
Olinishi. Suvda eriydigan asoslar, ya'ni ishqorlar metallar yoki ularning oksidlarini suv bilan o'zaro ta 'sir ettirib olinadi:
2Na+2H20=2N
aOH +H 2
Na20+ H 20=2N aOH
N ao H va KOH ning sanoatda olinish usulini 13.3- S dan qarang. Suvda kam eriydigan asoslar bilvosita y o i bilan, chunonchi: tegishli tuzlarning suvdagi eritm alariga ishqorlar ta 'sir ettirish y o ii bilan olinadi:
FeS04 + 2NAOH
4- +Na2S04
AIC13 + 3NaOH