Farg’ona davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti biologiya o’qitish metodikasi 18. 54 B- guruh talabasi

FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI BIOLOGIYA O’QITISH METODIKASI 18.54 B- GURUH TALABASI

ALLOMOV SHOXJAXONNING IMMUNOLOGIYA FANIDAN TAYYORLAGAN TAQDIMOTI

MAVZU: ANTIGENLARNING ANTITANALAR BILAN MUNOSABATI Reja: 1. Antigenlar. 2. Antitanalar. 3. Antigenlarning antitanalar bilan munosabati.

Antigenlar – ma’lum sharoitda immun javob berish va maxsus antitelolar ishlanib chiqishi, yot hujayralarni yemirib limfotsitlar hosil boʻlishi, im-munologik holat yeki tolerantlik shak-llanishiga sabab boʻladigan turli mod-dalar. A.ning eng muhim xususiyati anti-genlik va oʻziga xoslikdir. Xususiyatiga koʻra A.ning toʻla va qisman, shuningdek eriydigan (oqsillar yoki ular komplek-slarining boshqa moddalar bilan suvdagi eritmasi), korpuskulyar (bakteriyalar, hayvon hujayralari), kuchli va kuchsiz, tabiiy va sun’iy hamda getero-, izo-, autoantigenlar farq qilinadi. A.ni oʻrganish (ayniqsa toʻqimalar mutanosi-bligini) a’zo va toʻqimalarni koʻchirib oʻtkazish, infeksion jarayonlarning rivojlanishi, shuningdek oʻsmalarni aniqlash va davolashda juda muhim ahamiyatga ega.

ANTITELOLAR — immunitet hosil qiladigan moddalar. Antitelolar teri ostiga yoki tomirga oqsil tabiatli modda (antigen) kiritilganda, unga qarshi hosil bo’ladi. Antitelolar, asosan, qon zardobida to’planadi. Bunday qon zardobiga kasallik qo’zg’atuvchi mikrob toksinidan aralashtirilsa, Antitelolar toksinni neytrallaydi (antitoksinli zardob). Antitelolar bor qon zardobiga mikrobning o’zi aralashtirilsa, zardobdagi Antitelolar mikrobni bir-biriga yopishtirib, g’uj qiladi (agglyutinasiya), ba’zan eritib yuboradi (lizis), ayrim hollarda antigenni cho’ktiradi (presipitasiya). Antiteloli qon zardoblari, xususan, gamma-globulinlar difteriya, qizamiq, qoqshol, gazli gangrena, gripp va boshqa kasalliklarning oldini olish hamda davolash maqsadida keng qo’llaniladi, sud tibbiyotida ham ishlatiladi.

ANTITELOLAR — immunitet hosil qiladigan moddalar. Antitelolar teri ostiga yoki tomirga oqsil tabiatli modda (antigen) kiritilganda, unga qarshi hosil bo’ladi. Antitelolar, asosan, qon zardobida to’planadi. Bunday qon zardobiga kasallik qo’zg’atuvchi mikrob toksinidan aralashtirilsa, Antitelolar toksinni neytrallaydi (antitoksinli zardob). Antitelolar bor qon zardobiga mikrobning o’zi aralashtirilsa, zardobdagi Antitelolar mikrobni bir-biriga yopishtirib, g’uj qiladi (agglyutinasiya), ba’zan eritib yuboradi (lizis), ayrim hollarda antigenni cho’ktiradi (presipitasiya). Antiteloli qon zardoblari, xususan, gamma-globulinlar difteriya, qizamiq, qoqshol, gazli gangrena, gripp va boshqa kasalliklarning oldini olish hamda davolash maqsadida keng qo’llaniladi, sud tibbiyotida ham ishlatiladi.

Antigenlar immunogenlik hosil qilishda 3 xususiyati
Begonalik tur doirasi qancha uzoq bolsa shuncha tez organizm shu antigenga nisbatan antitana sintez qiladi. Misol: qoramollardan ajratib olingan albumin quyonlarga yuborilganda tez antitana sintez qiladi, shu xol qoylarda kuzatilsa nisbatan sekin. Oz organizmidagi oqsillarning ozgarishi natijasida ham oz organizmi unga nisbatan antitela sintez qiladi va bu autimmun kasalliklariga sabab boladi.
Molekulyar massasi. Massaning yuqorilgi immun javob baland boladi. Korpuskulyar antigenlar yaxshi immunogenlardir. Oqsillarning massasi qancha baland bolsa ularda immunologic reaksiya shuncha yuqori.
Kimyoviy xususiyati- poli-L-lizin immunogenlik xususiyatini unchalik yaxshi namoyon etmatydi, lekin aromatic aminokislotalarda bu xususiyt aksi. Oqsil tarkibida aromatic aminokislotalarning qancha kop bo;lishi suncha yuqori immune javob reaksiyasini hosil qiladi. Makrofag fermentlari L-qator aminokislotali antigenlarni parchalaydi D-qator aminokilsotalarga nisbatan reaksiya past boradi.
Gaptenlar kimyoviy aramatik xalqa saqlovchi moddalar bolib ulardan birinchi marotaba landshteyn foydalangan. U quyonlarda tajriba otkazgan. Tajribada DNF(dinitrofenil)ni oqsil tashuvchi bilan boglab quyonlarga yuborgan va unda shunga xos antitana sintez bolgan.
Koplab biologik moddalar, steroirlar, AMF, GMF, dorilar immunologic xususiyatga ega emas, lekin ularni immunologic oqsillar bilan boglash orqali test-sistemada foydalanish mumkun. Misol uchun xomiladorlikni aniqlavchi preparat ustdagi antitela siydik tarkibidagi gonadotropinga sezgir reaksiya korsatadi.
V-limfotsitning funksiyasi antitela ishlab chiqarishdan iboratdir. Antitelolar glikoproteinlar bolib, ular million xildan ortiq turga ega antigen boglovchi qismilardan tashkil topgan.
Ular umumiy immunoglobulin nomi bilan atalib, qon plazmasi oqsilini taxminan 20% ga yaqin qismini tashkil qiladi. YUksak darajada tuzilgan umurtqalilarda antitelalaning besh sinfi IgA, IgD, IgE, IgG, va IgM lar uchrab, ular oz navbatida α, δ, ε, γ va µ N-zanjiriga ega. Bundan tashqari IgG va boshqa immunoglobulinlar kichik sinflarga ega. N-zanjirning “dum” qismi immunoglobulinlar sinfida muhim rol o‘ynaydi.
IgG–bu turdagi antitelala qondagi immunoglobulinlarning asosiy qismini tashkil qiladi. Ular ikkilamchi immun javob jarayonida kop miqdorda ishlab chiqiladi. IgG ning Fc qismi spetsifik fagotsitar xususiyatga ega makrofaglar va polimorf yadroga ega leykotsitlar bilan boglanishi natijasida, bu hujayralarda mikrorganizmlarni qamrab olish va eritib yuborish xususiyati yuqori darajada boladi. YUqorida qayd etilgan jarayonlar IgG molekulasining faqatgina bittagina xususiyati xolos. Bundan tashqari, mazkur immunoglobulinning Fc qismi komplement sistemaning birinchi komponenti bilan birikib, bu sistemani faollashtiradi va natijada mikrooganizmlarni halokatga olib keladi.
Immunoglobulin G nasldan-naslga otuvchi yagona antitelodir. Onaning yoldosh hujayralarida IgG ning Fc qismini boglab oluvchi maxsus retseptorlar bolib, ular nasldan-naslga otishni taminlaydi. Dastlab, antitelo retseptor yordamida pinotsitoz usuli orqali yoldoshga yutiladi va avlod qoniga ekzotsitoz usuli yordamida chiqadi. Antitelolarning boshqa turlarida bunday xususiyat kuzatilmaganligi uchun nasldan naslga otmaydi. IgG molekulasi ikkilamchi immun javoblarda ishtirok etadigan immunoglobulin bolsa, birlamchi immun javobning dastlabki bosqichlarida IgM hosil boladi.
IgM molekulasi sekretsiyalanadigan holatda beshta tort zanjirli pentamer birligidan iborat bolib, umumiy 10 ta antigen boglovchi qismga ega. Pentamer holatga ega IgM molekulasi IgG ga nisbatan komplement sistemani yaxshiroq faollashtiradi. Pentamer
molekulasining beshta birliklari J-zanjir (joining chain boglovchi zanjir, taxminan 20000 D ogirlikka ega) atrofida boglangan. J-zanjir IgM ishlab chiqaruvchi hujayralar tomonidan sintezlanadi va immunoglobulinni Fc qismlarini kovalent boglab, oligomerlanish jarayonini boshlaydi . V-hujayralar vaqt otishi bilan boshqa turdagi antitelalarni ishlab chiqa boshlaydi, biroq ular IgM molekulasini ishlab chiqishdan toxtamaydilar.
V-hujayralar hali toliq etilmagan V-hujayralarning rivojlanishi IgM ning tuzilishi
natijasida vujudga
kelib, ular µ-zanjirni (engil zanjir bundan mustasno) ishlab chiqaradi va uni
toplaydi.
Keyinchalik toliq etilgan V-xujayralar engil zanjirni sintezlay boshlaydi, keyin esa bu zanjir µ-zanjir bilan (ikkita µ-zanjir va ikkita engil zanjir) plazmatik membranada qoshilib, pentamer holatdagi IgM molekulasini hosil qiladi. SHu vaqtdan boshlab, hujayra V-limfotsitga aylanadi va antigen bilan tasirlashish qobiliyatiga ega boladi. Antitelolarning barcha sinfi toliq etilmagan holatda hujayra ichida va antigen tanuvchi
retseptorlari paydo bolgandan songra membrana yuzasida bolishiga qaramay, V-hujayralarning yuzasida asosan IgM va IgD lar boladi
Bazi V-hujayralar esa IgD sintezi uchun faollashishi mumkin.
IgA immun javobda muhim rol oynab, asosan sut, solak, koz yoshi va shunga oxshash sekretsiya maxsulotlarida uchraydi. U monomer yoki dimer holatda boladi. Sekretsiya mahsulotlarida IgA dimer holatda bolib, bitta J-zanjirli va qoshimcha sekretor komponenti
deb ataladigan polipeptid zanjiridan iboratdir Dimer holatdagi IgA kopincha epiteliy, ichak, bronx epiteliysida yoki sut, koz yoshi va solak yollarida uchraydi. Epiteliy hujayralarida sintezlangan komponent (ajralmalar) dastlab hujayraning bazal yuzasida qondagi IgA bilan boglanishda retseptor vazifasini otaydi. Komponent va IgA ortasida hosil bolgan komleks retseptor yordamida endotsitoz usulida hujayra ichiga kiradi va hujayradan
chiqib ketadi. Sekretor komponentning bundayo transport funksiyasi immunoglobulin molekulasini proteolitik fermentlar tasiridan saqlab qoladi.
Sekretor komponent glikoprotein molekuladan iborat boli, u bazal qavatda dimer holdagi IgA molekulasi bilan bog-lanuvchi retseptor vazifasini bajaradi. Sekretor komponent va IgA ortasidagi kompleks hujayraga endotsitoz pufakchalari orqali otib, ekzotsitoz usulida hujayraning apikal yuzasiga chiqib ketadi. Keyin, sekretor komponentning dimer IgA molekulasi bilan boglangan qismi uziladi.
IgA molekulasining Fc qismi toqima tola xujayralari va qondagi bazofil leykotsit oqsillari bilan juda yuqori spetsi-fiklik (>10 litr/mol) bilan boglanib, antigen uchun retseptor vazifasini otaydi va bir qancha biologik faol aminlar (jumla-dan, gistamin va bazi xujayralarda serotonin) sekretsiyasiga sababchi boladi
Bu aminlar qon tomirlarini kengay-tirib, tomir devorlarining otkazuvchanligini oshiradi va bir qancha astma, eshak emi kabi allergik reaksiyalar paydo bolishiga olib keladi. SHuningdek, bu faol moddalar yalliglangan joyda leykotsitlar, antitelalar va komplement komponentlari tasir-larini engillashtiradi.
IgD sinfiga kirgan immunoglobulinlar zardob immunoglobulinlarning 0,2% ini tashkil qiladi. Bu immunoglobulin mantiqsiz proteoliz moyilligiga ega bo’lib, uning domen tuzilmasi mavjud. IgD ning sharner qismi uglevodlar bilan himoya qilingan bo’lsada, immunglobulinlarning boshqa sinfiga qaraganda IgD proteolitik parchalanishga nisbatan o’ta ta’sirchan. IgD molekulasining qon plazmsining yarimparchalanish davri 1,8 kunni tashkil qiladi. Ayollarning homiladorlik davrida IgD ning miqdori deyarli ikki barobar oshadi. Yogon ichak yalliglanishida IgD sintezi amalga oshiradigan plazmatik hujayralar soni kopayadi. Ehtimol insulin va DNK ga qarshi yonalgan antitanalar shu sinfga oid immunoglobulinlardir. Ammo bugungi kungacha IgDning asosiy vazifasi nomalum.
IgE- sinfi zardob tarkibida juda oz uchrashiga qaramasdan ular juda yuksak biologik faollikka ega. Bu molekulalar maxsus hujayralarni allergik reaksiyalarda ishtirok etishga tayyorlaydi. IgE ning molekulyar ogirligi 190000. Undagi uglevodlar miqdori 12% ni tashkil qiladi. IgE ning ogir zanjiri epsilon turiga oid bo’lib beshta domendan tashkil topgan. IgE termoo’zgaruvchan bo’lib 4 soat davomida 56℃ da isitilsa denaturatsiyaga uchraydi. IgE o’zining Fe qismi yordamida to’la hujayra va bazofillar sirtida fiksotsialanishi mumkin. Bunda bir qancha IgE molekulalari antigen bilan boglanganda, tola hujayra va bazofillar, vazofaol amin hamda boshqa farmokologik faol moddalarni Sekretsiya qilishga kirishadi. IgE tola va bazofil hujayralarini allergik reaksiyalarda ishtirok etishga tayyorlaydi. Bir guruh atopic kasalliklarda hamda gelmintozlarda umumiy miqdori oshadi.
V. ADABIYOTLAR ROYXATI:
Asosiy:
Glik B., Pasternak Dj. Molekulyarnaya biotexnologiya: prinsipы i primenenie. M.:Mir. 2002.
Sasson A. Biotexnologiya: sversheniya i nadejdы. M.:Mir. 1987.
Ovchinnikov YU.A. Bio-organicheskaya ximiya. M.: Prosveщenie. 1987.
Alberts. Molekulyarnaya biologiya kletki. M.:Mir. 1994.
Qo‘shimcha:
Komilov X.M., Raximov M.M., Odilbekova D.YU. Biotexnologiya asoslari. Toshkent. 2010.
Mirxamidova R., Vaxabov A.X., Davranov K., Tursunboeva G.S. Mikrobiologiya va biotexnologiya asoslari. Toshkent: Ilm Ziyo. 2014.
Vvedenie v prikladnuyu enzimologiyu. Pod red. Berezina I.V. Martineka K.M. M.:MGU. 1997.
Rekombinatnыe molekulы: znachenie dlya nauki i praktiki (Pod red. Birsa i Berisa E.). M.: Mir. 1980.