Фаргона Давлат Университети Табиий Фанлар Факултети

Самарқанд вилояти. Республиканинг марказий вилоятларидан бўлиб, Зарафшон дарёсининг ўрта оқимига жойлашган. Самарқанд вилоятининг майдони 13,9 минг кв. км², республика ҳудудининг 3% ни ташкил этади. Аҳолиси 2,3 млн. дан ортиқ. Вилоят жанубий (Зарафшон) ва шимолий (Нурота) қисмларда тоғликлар билан чегараланиб туради. Муҳандис-геологик жиҳатдан шимолий қисмида Нурота тоғ этакларида ва жанубий қисмдаги Қоратепа тоғининг шимолий ёнбағирларида лёсс қатламлари кўпроқ бўлгани учун бу жойларда кўчки жараёни нисбатан кенг тарқалган. Вилоятдаги йирик сув омборларидан Каттақўрғон ҳавзасида мавсумий вақтларда сув миқдорининг кўпайиб кетиши оқибатида қирғоқ атрофининг ўпирилиши кузатилади, лекин бу жойларда аҳоли пунктлари жойлашмаган. Сув омбори атрофи ҳозирги вақтда қишлоқ хўжалиги мақсадида ўзлаштирилиши натижасида айрим жойларда ўпирилиш ва эрозияланиш ҳодисалари ривожланиб бормокда. Табиий шароитда ҳосил бўлаётган кўчкиларни Оқсой, Саганак, Окдарё ва Қорадарё ҳавзалари атрофида учратиш мумкин. Бошқа вилоятлардаги кўчкиларга таққослаб кўрадиган бўлсак, Самарқанд вилоятидаги кўчкиларнинг кўлами, хусусияти ўзгачадир, яъни кенг майдонларни қамраб олмагани сабаби бу жойлардаги рельеф юзасининг қиялиги жуда катта эмас ва сурилиб бораётган масса жуда кам жойларга тарқалади. Вилоятда олиб борилаётган қурилиш (саноат, транспорт, сув иншоотлари) ишлари натижасида ҳам ёнбағирларнинг ўпирилиш ҳолатлари учрамоқда.
Фарғона водийси. Республиканинг шарқий қисмини ташкил этиб, табиий тузилиши, муҳандис-геологик шароити бошқа вилоятлардан тубдан фарқ қилади. Фарғона водийси майдони 19,2 минг кв. км бўлиб, республика ҳудудининг 4,3% ни ташкил этади. Аҳолиси 5,6 мингдан ортиқ. Фарғона водийсининг ҳамма томони тоғлар билан ўралган: шимолий-шимоли-ғарбда Қурама, шаркда Таласс-Фарғона, жанубда Туркистон тоғ тизмалари ўраб туради. Республиканинг энг ҳаракатчан зоналаридан бири Фарғона водийси ҳисобланади. Маълумки, водий учта: Наманган, Андижон ва Фарғона вилоятларидан ташкил топиб, кўчки жараёнлари Наманган ва Фарғона вилоятларида кўпроқ учрайди. Водийнинг шимолий қисмидаги Наманган вилоятида кейинги вақтларда олиб борилаётган йўл қурилиши (Қамчик довони) натижасида нисбатан техноген сабабга кўра кўчкилар бироз кўпайиб бормоқда. Табиий ҳолатда учрайдиган кўчкилар вилоятдаги Сумсар, Ғова, Подшо-Ота, Пишкаран сойларининг ўрта қисмларида кўпроқ учрайди. Янгиқўрғон, Косонсой, Чортоқ районлари Қурама тоғининг жанубий ёнбағирларида бўлганлиги учун ҳам бу жойларда кўчки жараёни аҳоли яшайдиган ҳудудларга сезиларли хавф туғдиради. Лёсс қатламлари орасида иккиламчи гипс минерали ҳосил бўлиши натижасида бу қатламлар палахса-палахса бўлиб кўчиб кетади. Салгина намгарчилик натижасида тузлар эриб лёсс қатламини тезда оқовага айлантириши ҳам кўчки жараёнига сезиларли таъсир кўрсатади. Шу билан бирга бу жойларга хос бўлган ҳодиса, яъни янги ерлар ўзлаштирилиши натижасида суғорма ерларда ўпқон олиш (суффозия) жуда кенг тарқалган. Бу ҳам нафақат қишлок хўжалиги экинларига, балки шу жойдаги тупроқ қатлами емирилишига катта зарар етказмоқда. Республикамизнинг бошқа тоғ олди ҳудудларига хос бўлган қишлоқ хўжалик тадбирлари (суғорма ерлар) ўтказиш натижасида кичик-кичик кўламга эга бўлган кўчкилар кўпроқ учраш ҳолати водийнинг ҳамма адирликларида кузатилмокда. Мазкур тадбирни ўтказишда тоғ олди адирликларининг қулай майдонларини ўзлаштириш билан бирга шу жойларнинг табиий тузилишига, гидротехника иншоотлари жойлашувига, айниқса сувдан фойдаланилганда меъёрий кўрсаткичларга катта эътабор бериш лозимлигини алоҳида таъкидлаш зарур, деб ҳисоблаймиз. Чунки, ҳали тупроқ сифатида тўлиқ шаклланмаган, ўсимлиги кам бўлган, адирликлардаги лёсс қатламлари ортиқча намгарчиликни кўтара олмайди, бу эса шу жойнинг ювилишига, охир оқибатда эрозия жараёни кучайишига замин тайёрлайди.
Умуман, Ватанимиз ҳудудларида тарқалган кўчки-сурилма жараёнлари тўғрисида фикр юритар эканмиз, уларни илмий ўрганиш, баҳолаш, доимий кузатиш қанчалик аҳамиятга эга бўлса, бундай жараёнлар содир бўлиши мумкин бўлган жойларда истиқомат қиладиган аҳоли ўртасида маълум тушунтириш ишларини олиб бориш, айниқса қишлоқ хўжалиги сиёсатини юргизиш мутлақо янги ғоя асосида бўлиши шарт. Бу ғоянинг асосини ҳар бир қарич ерни эъзозлаш, табиий физик-механик хусусиятини ўрганиш ва қандай экин турини экишни билиш ташкил этади. Шундагина, йил сайин кўпайиб бораёттан аҳолини керакли қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан таъминлаш муаммосининг ечими ижобий бўлишига эришилади.


Сел
Сел - сувнинг механик фаолиягидан юзага келадиган мураккаб жараён бўлиб, турли омилларнинг (иқлим, гидрологик, геоморфологик, геологик ва бошқ.) ўзаро таъсири натижасида вужудга келади. Унинг тарқалишида маҳаллий шароит алоҳида ўрин эгаллайди. Сел вужудга келадиган ёки содир бўлиш эҳтимоли юқори бўлган жойларни сел ўчоғи деб юриталади. Сел ўчоғи пайдо бўлишининг асосий кўрсаткичи гидрометеорологик шароит ҳисобланади. Узоқ муддатли жала ёғиши ва музликларнинг қисқа муддатда кучли эриши окибатида дарё ўзанларидаги сув миқдори кескин кўпайиб кетади. Натижада сув билан аралашган (қум, шағал, дағал бўлакли жинспар) оқим пақдо бўлиб, кўпгана қўпорувчилик ишлари амалга оширилади. Шу сабабга кўра селлар икки гуруҳга бўлинади: гдяциал - музлик ва қорларнинг жадал эриши ва жатт - кўп миқдорда ёмғир ёғиши натижасида пайдо бўлади. Уларнинг пайдо бўлишида жойнинг геоморфологик тузилиши ва чўкинди жинслар миқдори ҳам алоҳида ўрин эгаллайди. Республикамизнинг тоғ олди ҳудудлари ва унга туташ текисликларда кўп ёмғир ёғиши натижасида пайдо бўладиган селлар кенг тарқалган. Йирик қор ва музлик қатламлари тарқалган тоғли зонада эса гляциал тури кўпроқ учрайди. Селларнинг жалали тури аҳоли ва ҳудудларга катта хавф солиб кўп миқдорда иктисодий зарар етказади.
Сел оқимлари ҳаракат хусусияти бўйича турбулент ва структурали турларига бўлинади.
Турбулент селлар ўзан бўйлаб, дарё ва сойлардаги сув миқдори ортиб кетиши натижасида оқим ҳаракати қонунига мувофиқ водий йўналиши бўйича бўлади.
Структурали селлар майдон бўйлаб, турли тош бўлакларининг бутун ёнбағир бўйича ёппасига бостириб келиши натижасида бўлади.
Ҳар иккала хусусиятга эга бўлган селлар дарё ўзанлари ва ёнбағирларни бузиши билан бирга кенг экин майдонларига катта миқдордаги оқова оқимини олиб келади. Ватанимизни ўраб турган тоғлар ва тоғ олди ҳудудлари селга хавфли ҳудудларга киради. Сел айниқса, Қашқадарё, Наманган, Жиззах, Фарғона, Сурхондарё ва Тошкент вилоятларида кўпроқ учрайди. Республикамизнинг сел хавфи бор жойларидан аҳолини хавфсиз жойларга ўтказиш бўйича Фавқулодда вазиятлар вазирлиги, “Ўзгидромет” ҳамда Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги ходимлари жойлардаги маҳаллий ҳукумат органлари раҳбарлари билан махсус дастурлар асосида ҳаракат қилмоқдалар. Хавфли жойларда жойлашган аҳолининг тўғри ҳаракат қилишида, айниқса кўчки ва сел оқимлари бўладиган ҳудудларда, хавф юзага келадиган омилларни ўз вақтида аниқлаш, қайд этиш ва бундан аҳолини хабардор қилиш тадбирлари муҳим ўринни эгаллайди. Сел ҳодисасини олдиндан айтиб бериш анча мушкул, одатда сел хавфи бор жойлардаги аҳоли ўн дақиқа, кўпи билан 1-2 соат аввал огоҳлантирилади.