Фаргона Давлат Университети Табиий Фанлар Факултети

Қашқадарё вилояти. Республиканинг жанубий қисмида жойлашган бўлиб, шарқда Хисор, шимолда Зарафшон тоғлари билан чегараланиб туради, ғарбий қисми эса чўл зоналарини ташкил этади. Қашқадарё вилоятининг майдони 28,4 минг кв. км бўлиб, республика ҳудудининг 6,3% ни ташкил этади. Аҳолиси 1,7 млн. дан ортиқ. Вилоятнинг шарқий қисми тоғ олди зоналари бўлгани учун кўчки жараёни кенг тарқалган. Бу жойлардаги Танхиз, Жинни, Ғузор, Оқсув дарёлари водийларида лёсс қатламлари кўпроқ учрайди. Шунинг учун кўчки хавфи шу жойларда юқори даражададир. Айниқса Шаҳрисабз-Китоб ботиқлигининг ёнбағирларидаги хўжаликларнинг айримлари кўчки хавфи бор зоналарда жойлашган.
Вилоятдаги энг йирик сув омборларидан Чимқўрғон атрофида ривожланиб бораётган ўпирилиш, жарланиш жараёнларини аҳоли истиқомат қилаётган майдонларга ёйилиб бораётганлигини кўришимиз мумкин. Вилоят ҳудудидаги кўчкиларнинг аксарият қисми шу жойлардаги ер узилмаларининг ҳозирги вақтда кескин фаоллашганлиги сабаблидир. Вилоятнинг шимолий қисмидаги Қоратепа тоғининг жанубий ёнбағирларида кўчки ва ўпирилиш жараёнлари шу жойдаги паст-баландликларни текислаб (нивелирлаш) экин майдонларига айлантириш натижасида юзага келмокда. Бундай жойларни Кичик-ўра, Қорадарё, Жинни дарёлар атрофида ҳам учратиш мумкин. Уларнинг асосий хусусияти дарё ўзанига перпендикуляр ҳолатда тоғ ёнбағри томон ривожланиб боришидадир. Натижада лёсс қатламлари тарқалган дарё террасаларининг майдони кичрайиб боради, бу эса қишлоқ хўжалиги, чорвачилик тармоқларига катта зарар етказмоқда.
Вилоятнинг шарқий қисмидаги Пачкамар сув омбори атрофида ҳосил бўлаётган кўчкилар аҳоли ҳаёт фаолиятига жиддий зарар етказмайди.
Умуман вилоятда рўй бераётган кўчкиларни кузатсак, 1981-1990 йиллари улар кўрсаткичи 198 тани, 1991- 1999 йилларда 1136 тани ташкил этганини кўрамиз.
Сурхондарё вилояти. Республиканинг энг жанубида жойлашган бўлиб, Амударёнинг ўнг ирмоғи Сурхондарё ҳавзасини ташкил этади. Сурхондарё вилоятининг майдони 20,8 минг кв. км бўлиб, республика ҳудудининг 4,7% ни ташкил этади. Аҳолиси 1,3 млн. дан ортиқ. Ҳавзанинг табиий чегараси шимолда Хисор, шарқда Боботоғ, ғарбда Кўхитонг тоғлари, жанубда эса Амударё билан чегараланиб туради. Вилоятнинг рельеф тузилишидаги умумий қиялик шимолдан жанубга томон пасайиб боради. Бошқа вилоятлар ҳудуди каби Сурхондарё вилоятида ҳам кўчкилар икки сабабдан юзага келиб, қайд қилинган тоғларнинг ёнбағирларида кенг тарқалган. Вилоятдаги энг йирик Жанубий Сурхон сув омбори атрофида ҳам жарланиш билан кўчкилар уйғунлашиб кетганлигини кўрамиз. Сув омборининг шимоли-ғарбий томонида бу ҳодисаларнинг аксарият кўпрок учрашини кузатишимиз мумкин. Вилоятлар ичида Сурхондарё Орол ҳавзасидаги йирик дарё (Амударё) атрофидаги қирғоқни ювиш ва ўпирилиш ҳодисалари нисбатан кўпроқ учраши билан ажралиб туради. Кўчкиларнинг ерга техник ишлов бериш натижасида юзага келадиган тури Шеробод ботиқлигининг марказий ва шимолий қисмларида кўпроқ учрайди. Ҳозирги вақтда воҳадаги автомобил йўлларини қуриш ва мавжуд йўлларни кенгайтириш ишлари натижасида ҳам кўчкиларнинг бироз кўпайганини кўриш мумкин. Ўпирилиш-кўчки жараёни Қайроқсойнинг жануби-ғарбий томонларида кенг тарқалган. Бу жойлардаги лёсс қатламлари дарёнинг (Сурхондарё) ўнг қирғоғида нисбатан кўпроқ бўлгани учун намгарчилик таъсирида ер кўчиши тез ривожланмоқда. Сурхондарё вилояти фавқулодда вазиятлар бошқармаси ходимлари олиб бораётган саъй-ҳаракатлари натижасида кўчкидаи зарар кўрган хўжаликлар деярли йўқ. Аммо, кейинги 40 йилликдаги хавфли геологик ҳодисалардан кўриниб турибдики, кўчкилар кўпайиб бормоқда, яъни 90-йиллардаги кўчкилар сони 80-йилларга нисбатан уч баравар ортган.