Fаrg‘оnа dаvlаt universiteti Mаgistrаturа bо‘limi Tа’lim tаrbiyа nаzаriyаsi va metоdikаsi

2.3 Hajviy she’riyatda majoziylik va majoziy obraz
Ma’lumki, mumtoz she’riyatimizda lutf san’ati mavjud. Bu san’at so’zning bir joyning o’zida bir necha ma’noda kelishiga asoslanadi. A.Obidjon she’rlaridagi „bo’lingan“ so’zlar bir jihatdan ushbu badiiy san’atga o’xshab ketadi. Zero, biz tahlilga tortgan parchalarda ham bir so’z vositasida ikki tushuncha anglatiladi. Ikkita poetik maqsadga erishiladi. Faqat bunda ikkinchi ma’noni berishda so’zning butkul o’zi emas, ma’lum bir qismi, bo’lagigina ishtirok etadi. Masalan, Xo’kiz tilidan: ”Mo’-o’o’ji-za”, - deyilishi bilan so’zning birinchi bo’g’ini ayni paytda xo’kizning ”mo’-mo’“ lashini ham ”suratlantirib” kelmoqda. Ko’rinadiki, lutf san’atida so’zning yozuvdagi shakli, ya’ni, uning shoir tomonidan ”kesib” yozilishi asosiy jihat hisoblanadi. Zero yuqoridagi she’riy parchalarda keltirilgan ”kesik” so’zlar ”yaxlit” xolda yozilganida ularning ikkinchi vazifasi bajarilmay qolardi. Chunonchi, ”mo’-o’-o’jiza” so’zi ”mo’jiza” tarzida yozilganda, u obraz (xo’kiz)ning tabiiy tovushini aks ettira olmasdi. Bu o’rinda shoir mahorati, ta’bir joiz bo’lsa, so’zdan foydalanishdagi kashfiyotchiligi (novatorligi) so’zni poetik maqsad taqozosi bilan ”parchalab” yozganida ko’rinadi.
Ma’lumki, bolalar adabiyotining, xususan, she’riyatining o’ziga xos muhim jihatlaridan biri – majoziylik, ya’ni ko’chimdir. Adabiyotshunoslikka majoziy obraz, uning yetakchi belgilari xususida turli bahs-munozaralar kechmoqda. Ayrim adabiyotshunoslar bolalar adabiyotida yaratilgan har qanday obraz – predmet majoziy obrazdir, degan qarashni ilgari sursalar, ba’zilari faqat hajviy xarakterdagi obrazlargina allegorik obrazga aylanadi, degan fikrni bayon etadilar.
Majoziy obrazlarning birinchi muhim xususiyati ularning aniq tasvirga ega bo’lgan predmetligidir. Chunki bolaning yosh ongi mavhum narsa-hodisalarni yaxshi qabul qila olmaydi.
Majoziy obrazlarga xos ikkinchi muhim xususiyat ularning jonlantirilishi, aniqrog’i, insoniylashtirilishidir. Bu xususiyat ham bolalar olamiga, ularning tabiatiga mos. Bolalik har bir narsa-hodisadan inson xarakteriga xos ma’no-mazmun izlaydi.
Majoziy obrazlarning uchinchi muhim xususiyati ularning real hayotdagi o’zlariga xos bo’lgan xususiyatlar, belgi-jihatlarni saqlab qolishlaridir. Chunki ular qanchalik insoniylashmasin, predmet sifatidagi qiyofalari ham yorqin, aniq ko’rinib turishi lozim. Yuqorida sanab o’tilgan uch muhim xususiyat bolalar she’riyatida majoziy obraz yaratishning asosiy omillaridir. Bu xususiyatlar mujassamlashgan she’rlar faqat poetik mukammal bo’libgina qolmay, ayni chog’da ijodkorning estetik konsepsiyasini, hayotiy – falsafiy xulosalarini ifoda etish uchun ham imkoniyatlar yaratadi. Masalan, A.Obidjonning ”Shippak qo’shig’i” she’rini olib ko’raylik. Dastlab shippakka xos jihatlar uning o’z tilidan shunday ifodalanadi:
Yuraman uy ichida,
Ship-ship-ship.
Gilam yumshog’-ey juda,
Ship-ship-ship.
Qoqilmayman hech toshga,
Ship-ship-ship.
Bu satrlarda garchi shippak jonlantirilgan bo’lsa-da, xali predmet sifatida namoyon bo’ladi. So’nggi misrada:
Lekin zorman quyoshga,
Ship-ship-ship, -
deyilishi bilan shippak to’la majoziylashtiriladi.
Shippak chindan ham uy ichida kiyiladigan poyabzal turi, unga quyosh nuri tushmasligiga ham ishonsa bo’ladi. Shoir shippakka xos shu xususiyatlardan kelib chiqqan holda, uni oddiy predmetlikdan majoziy obraz darajasiga ko’taradi. Endi u shunchaki oddiy bir buyum emas, balki moddiy to’kinlikda, tashvishlardan xoli yashasada, ma’naviy tutqunlik, ruhiy erksizlikdan ozor chekkan, qalbi zada, dilgir inson qiyofasida namoyon bo’ladi. She’rda hurlikning, ozodlikning har narsadan ulug’ligi kuylanayotir. Shoir oddiy bir shippak obrazi orqali katta hayotiy, falsafiy xulosani sodda va ishonarli tarzda bolalar diliga singdiradi.
Bunday yirik ijtimoiy-falsafiy fikrlarni, katta hayotiy haqiqatlarni konkret detallar, yorqin va lo’nda obrazlar orqali ifodalash A.Obidjonning ”Qopqonga yozilgan she’r”, ”To’p”, ”Tomir qurti qo’shig’i”, ”Qaxratonning saratonga yozgan xati”, ”Kitning tarjimai holi” kabi qator she’rlariga ham xosdir.
Shu o’rinda, tanqidchilikdagi bir bir fikrga e’tiborni qaratish zarurati seziladi. ”Xozirgi yoshlar she’riyatining to’qson foizini majoziy xarakterlar tasvirini chizish, qolgan besh-o’n foizini esa hajviy qaharamonlar xarakterini aks ettirish ta’min etmoqda. ... she’riyatimizda bugungi o’zbek bolasining ham fojieaviy, ham ayanchli, murakkab ruhiyati, xarakteri o’z aksini topmayotir” ²⁹, - deb yozadi tanqidchi Q.Qahramonov. Darhaqiqat, bugungi o’zbek bolasining intellektual olamidagi murakkabliklar, og’ir mehnat, kasallikka yoki ma’naviy buzlishga mahkum ekanligi hayotiy muammolardan biridir. Nazarimizda, bu holatning bolalar she’riyatida, ayniqsa, 80-yillar she’riyatida aks etmasligi tasodifiy xol emas.
Bu davr adabiyotida majoziy she’rlar, majoziy xarakterlar nisbatan ko’p yaratilganining birinchi sababi – yosh kitobxonlarning tabiati, fe’l-atvoridagi qiziquvchanlik, borliq narsa-hodisalariga bo’lgan ishtiyoq bo’lsa, ikkinchisi davr, sharoit omili bilan izohlanadi. Ma’lumki, inson erki cheklangan, to’g’ri so’zni to’g’ridan-to’g’ri, ochiq oshkor aytish mushkul bo’lgan, mumkin bo’lmagan davrlarda badiiy adabiyot ko’proq majoziylik kasb etadi. Bunga adabiyot tarixida ham, sho’ro davri adabiyotida ham misol ko’p. Lekin biz bu bilan majoziy asarlar faqat shunday sharoit – muhitdagina yaratiladi degan fikrni aytmoqchi emasmiz, faqat badiiy adabiyotga, unda majoziy asarlarning ko’proq yaratilishiga mavjud ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning ham ta’sir qilishini aytmoqchimiz. 80-yillarda ham, ayniqsa, uning birinchi yarmida hali hukmron siyosat, qizil mafkuraning adabiyotga zug’umi kuchli edi. Turgan gap, bunday sharoitda bolalar shoirlari ham hayot haqiqatlarini, haqqoniy g’oyalarni ko’proq majoziy obrazlar qatiga singdirdilar. Bu davrda yaratilgan majoziy she’rlarda ko’pincha, ERK va OZODLIK, MUSTAQILLIK g’oyalari ulug’lanishi ham majoziy she’rlar yaratishda davr omilining ta’sirini ko’rsatadi.
Bolalar she’riyatida inson erki tushunchasi yosh shoirlar ijodida ham aks etishi quvonarli holdir. A.Akbarning ”Eskirmaydigan ertak”, R.Nazarning ”Xamrohlar”, ”Arava”, ”Maymun” kabi she’rlari shu jihatdan xarakterli.
Umuman olganda, bu mavzu xuddi kattalar adabiyotida bo’lgani kabi bolalar she’riyatida ham 80-yillarda yetakchi mavzulardan biriga aylana bordi. Istedodli shoirlar – A.Obidjon, Q.O’tayev, H.Imonberdiyev singari ijodkorlar bu mavzuning o’ziga xos boshlovchilari bo’ldilar.
Lirik xarakter, ayniqsa, ijobiy qahramon muammosi adabiyotshunosligimizda ko’p ishlangan mavzu. Bu tadqiqotlarda ko’p o’rinda bolalar adabiyotida ijobiy qahramon yaratish masalasini zaruriy shartlardan biri qilib qo’yiladi.
80-yillar bolalar she’riyatida qahramon muammosi 70-yillarda yaratilgan lirik qahramonlar bilan qiyosan tadqiq etildi va o’ziga xos xususiyatlari aniqlandi. Bunda 70-yillar adabiyotida, jumladan, she’riyatida ham qizil mafkuraning salbiy ta’siri beqiyos bo’lganligi, oqibatda real hayotdagi haqiqatlar aytilmaganligi va shu boisdan ham bir qolipdagi soxta qahramonlar ko’plab yaratilganligini ko’rishimiz mumkin.
80-yillarning lirik qahramoni haqida gapirganda, mavjud ijtimoiy –siyosiy muhit haqida ham gapirish joiz. Zero, qahramon garchi badiiy tafakkur mahsuli bo’lsa-da, u ma’lum bir davr farzandi ham. Davr esa o’zining dolg’alari, siyosiy-iqtisodiy va ma’naviy o’zgarishlari bilan har qanday ijodkorga, uning qahramoniga, albatta, u yoki bu darajada ta’sir ko’rsatadi.
80-yillardagi keskin o’zgarishlar, tub burilishlar, qayta qurish va oshkoralik siyosati deb atalmish voqealar barcha sohalarda bo’lganiday, badiiy adabiyot sohasiga ham yangicha nazarlar, o’zgacha fikrlash tarzlarini olib kirdi. Adabiyot o’z chekingan o’zaniga – hayot haqiqatlarini, real voqelikni yanada yorqinroq tasvirlashga tomon shitob bilan qayta boshladi.
Katta adabiyotning uzviy qismi bo’lgan bolalar she’riyati ham ”poetik ko’klar”(Ozod Sharafiddinov) dan tushib, real zaminga oyoq qo’ydi. Bolalar she’riyatida realizm chuqurlashdi, zamonaviy ruh kuchaydi. Endi bu davrda yaratilgan lirik qahramonlar 70-yillardagidek hayot haqiqatlaridan ko’zlarini chirt yumib ”partiya bergan baxt” ni kuylamadi. Ular juda realist, kurashchan, fikr-mulohazali, hayotdagi voqea-hodisalarga, o’zgarishlarga o’z nuqtayi nazarlari bilan razm soladilar.
80-yillar bolalar she’riyatida bolaga shu nuqtayi nazardan qarab, uni faqat tarbiya obyekti, jamiyatning passiv a’zosi sifatida emas, balki ma’lum darajada SHAXS, FAOL INSON sifatida tasvirlash tendensiyasi kuchaya bordi. Shoirlar ijobiy qahramon yaratishdagi siyqa sxemalar, sotsialistik realizmning tor qoliplaridan voz kechib, INSON-BOLA obrazini yaratishga intildilar. Bu jihatdan A.Obidjon, S.Barnoyev, R.Nazar, A.Akbar, H.Imonberdiyev kabi shoirlarning ijodi xarakterli.
80-yillar bolalar she’riyati lirik qahramonning intellektual qiyofasi ijtimoiy hayot masalalariga, davr muammolariga faol munosabatida ham aniq ko’rinadi. Bu davrda kattalar she’riyatida bo’lgani kabi bolalar she’riyatida ham publisistik ruh kuchaydi. Bu hol lirik qahramonning ijtimoiy voqelikka faol munosabati bilan belgilanadi. Taniqli rus bolalar shoirasi A.Barto fikricha: ”Bolalar yozuvchisining mahorati davrining ulkan fikrlarini bola qalbiga yetkaza olishda namoyon bo’ladi”. Bu jihatdan M.Kenjaboyevning ”Otalar va bolalar” turkumi xarakterlidir. Unda lirik qahramon bilan davr o’rtasidagi turli ziddiyatlar qalamga olinadi. Bu ziddiyatlar shunchaki qarama-qarshilik bo’lmay, ijtimoiy hayot mohiyatini ochadigan, davrni xarakterlaydigan badiiy konfliktlardir. Ular zamirida katta hayotiy muammolar yalang’och ritorik nutq bilan emas, balki lirik qahramonning iztiroblari, qalb kechinmalari orqali ifodalanadi. Jumladan, ”Kuz oylari” she’rining lirik qahramoni yilda bir bor kundalik daftarini ko’rishga vaqt topolmaydigan otasiga shunday deydi:
Dada, dada, dadajon,