Фаннинг ўқув-услубий мажмуаси Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 017 йил мартдаги 17-сонли буйруғига асосан тайёрланган

АРХЕОЛОГИЯ ФАНИНИНГ ЕВРОПАДА ПАЙДО БЎЛИШИ ТАРИХИДАН

Археология фани дунёдаги бошқа фанларга қараганда энг ёш фанлар қаторига киради. Ёзма манбаларнинг хабар беришича, ҳатто Вавилон подшоси Набонид (мил. ил. 555-538 йй.) ибодатхоналар, саройларни остки қисмларини қаздиртириб кўрганлиги ва шу жараёнда кўплаб маълумотлар сақланиб қолган. Ҳатто, Британия музейида Набонид замонида Сиппара ибодатхонасини остки қисмини қазиш жараёнида топилган, устки кисмига ёзув ёзилган призма шаклидагп буюм сақланади. Набонид янги Вавилон сулоласининг вакили, аслзода бўлиб, факат ўтмишдан қолган биноларни остини қазибгина колмасдан, янги биноларни ҳам жуда кўплаб қурган. Айтишларича, у ўзи кураётган биноларни қандай бўлишига авлод ва аждодлардан қолган тавсияларни топиб олмоқчи, ҳамда улардан кўп нарсани ўргаимоқчи бўлган. Шу билан бирга у фақат авлодлардан қолган ривоятлар, афсоналар, диний-илоҳий ананаларга қараб қолмасдан биринчи марта буюмлардан кўп нарсаларни ўрганган. Албатта, унинг археология борасидаги уринишлари, ҳатти-ҳаракатлари буюмларни кўришдан ва уларга таклид қилишдан, яъни қадимги халкларни тажрибасини ўрганишдан нарига ўтмаган. У ҳеч качон археологик қазишмалар олиб бораётганда тарих тўғрисида умуман ўйламаган. Агар, ахамонийлар сулоласининг вакили Куруш II Вавилони ағдармаганда балки, Набонид қадимги даврни ўрганиш борасида яна бирмунча ишлар қилармиди! (Colin Renfrew, Paul Bahn. Archaeology: Theories, Methods and Practice. London. 2004. P. 22-23)
Ёзма манбаларда "археология" термини милоддан илгариги V асрлардап бошлаб учрай бошлайди. Жумладан, Платон (мил. ил. 427-347 йй.) ва Диодор Сицилийский (мил.ил. 80-29 йй.) ларни асарларида бир неча мартадан "археология" терминини учратиш мумкин. Диодорнинг замондоши Диодор Галикарнасский Римнинг Пуни урушларигача бўлган даврини "Рим археологияси" атамаси билан атагани маълум. Яқин юз йиллар кейинроқ яшаган яхудийларнинг машхур ёзувчиси Иосиф Флавий ўзининг яҳудийлар тарихига бағишланган "дунё яралгандан Неронгача" номли асарини "Яҳудийлар археологияси" деб атади.
Милоднинг бошларидан бошлаб "археология" атамасини ўрнига "antiquitates" - "қадимият", "кадимги" атамалари ишлатилиши билан бирга археология тушунчасидан кўра ҳам бошқа соҳаларда қўлланила бошланди. Яъни, бу даврга келиб "археология" атамаси бироз дифференциялашди ва бошқачарок мазмун касб этди. Масалан, "бадиий буюмлар кадимияти", "юридик ишлар кадимияти" ва ҳ.к.
Римнинг императорлари даврида «antiquarius» - яъни антикварий, қадимият ҳаваскори маъносида ишлатилди. Ўрта асрларга келиб "антикварийлар" деб қадимги қўлёзмаларни кўчириб ёзадиган ҳаттотлар айтилади. Уйғониш давридан бошлаб эса, барча қадимги даврларга оид буюмларни сақловчиларини "антикварийлар" деб айтилади.
Юнонларнинг "археология" атамасини яна қайта "тирилтирган" олим Геттинген университетининг профессори Христиан Готтлиб Гейне бўлади. Аммо, Х. Г. Гейне археология тушунчасини ишлатар экан, унинг назарида бутун инсоният тарихидан қолган буюмлар эмас, балки фақат антик дунёдан қолган буюмларни ва ўша буюмларни классификациясини тушунган. У профессор сифатида студентларга дарс берар экан, маърузасини "Греция ва Римнинг қадимги санъат археологияси" деб атайди.
Бу даврда классик археологияни асосан филологлар ўрганар эдилар. Чунки, Қадимги Греция ва Рим давридан жуда ҳам кўплаб ёзувлар қолганлиги туфайли филологлар айнан шу ёзувлар тарихини ўрганишар эди. Фақат, бу олимгина эмас, балки XIX асрнинг бошларига қадар яшаган барча тадкикотчиларни фақат қадимги халклардан қолган бадиий буюмлар қизиқтирган. Бундай нарсалар ҳақиқатдан ҳам Ўрта ер денгизи бўйларидаги Қадимги Греция, Рим каби давлатлар ва улар босиб олган юртлар билан чегараланар, натижада юкоридаги олимларни фикрини фақат ёзувлар даври археологияси билан шуғулланиш қизиктирар эди. Улар ибтидоий давр археологиясини мутлақо тушунишмас эди. Шунинг учун энг дастлабки археологик билимларни ўрганишда кўпрок бошқа фанларни вакиллари шуғулланишди. Масалан, классик даври археология изланувчи олимлар учун Греция ва Римга оид жуда ҳам кўплаб ёзувлар қолганлиги туфайли, бу давр билан кўпроқ филологлар шуғулланишди. Ибтидоий давр археологияси билан - биология, геология, физика ва бошқа табиий фан вакиллари шуғулланишар эди. Аммо, классик археология ҳам, шунингдек ибтидоий археология ҳам битта нарсани, у ҳам бўлса инсониятни ўтмишини тушунишни мақсад килиб олган эди.
Умумий археологиянинг учинчи йўналиши бу ўрта асрлар археологияси бўлиб, бу соҳа вакиллари ўрта асрларга дойр буюмларни ўрганиш билан шуғулланишди.
XIX асрларнинг бошларига қадар ривожланган археологиянинг тўртинчи йўналиши ҳам бўлди-ки, у ҳам бўлса "Шарқ археологияси" эди. Улар Миср ва Олд Осиё худудларини ўрганиш билан шуғулланар эдилар. "Шарқ археологияси" ўзининг тараққиётида бевосита "классик археология" вакиллари билан боғлиқ эдилар. Аммо "Шарк археологияси" ўзининг ривожланиши давомида жуда ҳам кўплаб ёзма манбаларни топди-ки, натпжада археологлар биринчи маротаба ёзма манбалар билан буюмларни қўшиб ўрганилгандагина ҳақиқий тарих яратилиши мумкинлигини тушуниб етишди ва тарихнинг алоҳида бўлимини очишта муваффақ бўлишди.
Умумий илдизлари бир бўлган археологиянинг тўртта йўналиши XX асрнинг бошларига келиб бирлашди ва ривожланишида тўртта алоҳида томирга эга бўлган бу фан кейинги тараққиётида бирлашиб беқиёс катта муваффақиятларга эришди, чунки бу соҳаларни ҳаммаси тарих фанига хизмат қилар эди. Пирамидалар тўғрисида ёзар экан, айниқса Хеопс пирамидаси тўғрисида алоҳида тўхталади, чунки Геродот даврида бу пирамиданинг ёши 2300 йилдан ошиқ бўлиб, унинг қурилиши тўғрисида ўйлашнинг ўзи бир мўжизага ўхшар эди. Мисрдаги пирамидалар қурилиши тарихини, усулларини, айниқса техник томонларини фақат Геродот замонидагина эмас, ҳозирда ҳам унинг охирига ета олганлари йўқ.
Геродотдан кейин ҳам қадимги санъат асарларига мурожаат қилиш ўз замонасининг урфу-одатига айланди. Чунки, Александр Македонскийдан кейин у тузган давлат ўрнида тузилган эллин давлатларининг раҳбарлари ўзларининг саройлари, ибодатхоналари, шаҳар ташқарисидаги уйларини ўша классик Эллададаги санъат асарларидан нусха олиб кўпайтиришни орзу қилдилар ва бу ишни кўп ҳолларда амалга оширдилар ҳам.
Айнан эллинизм даврида яна бир ҳолат юз берди, яъни периэгесис -мамлакатларни, шаҳарларни ва энг муҳими қадимги санъат асарларини тавсифини ёзиш кенг урфу-одатга айланди. Худди шундай ишлар билан шуғулланган одамлардан бири Полемон (мил. ил. Ill асрнинг охири, II асрнинг биринчи ярми) деган шахс яшаган бўлиб, ҳаётида Греция, Олд Осиё, Италия, Сицилия каби мамлакатларда бўлган, ҳамда кўплаб архитектура обидалари, ҳайкаллар ва бошка санъат асарларини ёзма баёнини берган.
Периэгетик адабиётнинг энг охирги вакилларидан бири Павсания (милодни II асри) бўлиб, Эллада, Аттика, Пелопоннес, Беотия ва Фокида ва бу шаҳарлардаги тарихий обидалар ва санъат асарлари тўғрисида батафсил ёзма баён берган.
Рим империясининг қулаши араффасида қадимги маданият обидаларига бўлган кизиқиш аста-секинлик билан сўна бошлайди. Бунинг сабаби, албатта империянинг инқирозга юз тутганлиги ва шу билан бирга христиан динининг кенг тарқаши муносабати билан қадимги кўп худолиликка, турли илохларга сиғинишга қарши сиёсат билан боғлиқ жараёнлар бошланди. Ҳар битта христиан дини нормаларига тўғри келмайдиган бирон-бир ҳолатга қарши очиқ ойдин жанг бошланди, шундай одамларни барчаси душман деб эълон қилинди.
Аммо, бу даврда ҳам антик даврдан илк ўрта асрлар орқали уйғониш даврига кадар жуда ингичка “ип" - коллекционерлар оркали санъат асарларини ўтганлигини ва у нақадар ўзини таъсирини ўтказганлигини кўриш мумкин.
Уйғониш даврида археология фани филология билан биргаликда бироз бўлса ҳам жонланди. Бу даврнинг энг буюк намоёндаларидан бири Франческо Петрарка бўлиб, классик лотин тилини қайта тирилтирди. Унинг шогирдлари humanitas-инсонийлик деган терминни жорий этишди. Ўрта асрлардаги худо тўғрисидаги билимлар ўрнига Петрарка инсонийлик билимлари деган терминни кенг тарғиб қилди. Бу даврда барча буюмларни ўлчовини ўлчайдиган худо эмас, одам деган шиор кенг тарқалди. Янги йўналишнинг энг йирик манбаси ва намунаси классик даврнинг адабиёти ва фалсафаси бўлди. Ўша даврнинг асосий тили лотин тилини тўлиқ таржимасини ўрганишгани туфайли антик даврининг санъати ва антик давр сиёсий доктринасини яна қайта тирилишига сабаб бўлди. Ўша даврда давлат тузумининг идеал намунаси деб Рим республикаси тан олинди. 1347 йилда ўша давлатни яна қайта тирилтирмоқчи бўлган одам Коло ди Риенцо эди. Бу ишни амалга оширишни иложи бўлмаган бўлса ҳам, аммо революцион ҳукумат томонидан чиқарилган қарорларнинг энг дастлабкиси Римдаги антик давр ёдгорликларини сақлаш тўғрисидаги буйруғи эди.
Кейинги XV асрда машҳур қадимги тарихни ҳаваскори, сайёҳ ва гуманист Кириако (Чириако) Анконский (1391-1452) бўлиб, унинг антик давр ёзувлари билан қизиқиши лотин тили билан грек тилини ўрганишни максад қилиб олиб Греция билан бирга Шарққа саёҳатини бошлайди. У Грециядан ташқари Македония, Фракия, Эпир, Кичик Осиё шаҳарларини Сурия, Фаластинда ва Мисрда бўлди ва ўзининг бу саёҳатидан кейин "Кадимги буюмлар тўғрисидаги ёзувлар" деган китобни ёзди. Унинг, бу китоби жуда катта шуҳрат қозонди. Унинг, шу китоби туфайли авлодлар Кириакини "эпиграфикани отаси" ва "археологияни отаси" деб айтишди. Эпиграфика классик археология билан классик филологияни қўшадиган кўприк эди.
XV асрнинг охири XVI асрнинг бошларида Ренессанс ўзининг тараққиётини юқори босқичига чиқади. Буюк рассомлар Леонардо да Винчи, Рафаэля Санти, Микеланжело Буонарроти, Тициана ва бошқалар етишиб чикишди. Христофор Колумб ва Магеллан каби саёҳатчилар ўзларининг ҳамроҳлари билан Ер юзи бўйлаб саёҳатларини амалга оширадилар. Бу даврга келиб айрим князлар, ёки ҳатто черков ходимлари хам антик даврининг санъат асарларини тўплашга киришадилар. Ҳатто, Ватикандаги саройда махсус бир ҳовли ажратилиб унда Грециянинг эллинизм даври ҳайкалларини саклашди. Лекин, руҳонийларни археология билан шуғулланишлари жуда узоққа бормади. 1555 йилда поп Юлий III вафотидан кейин Аугсбург диний битими тузилган бўлиб, унда "Ҳукмдор ким бўлса, ўшанинг дини бўлади" деган шиор ўртага ташланди.
Ўша даврдаги император Карл V диний уламолар томонидан қўллаб-кувватланмай қолгандан кейин тахтдан туширилди. Тридент собори ва иезуит орденининг реакцион қарорлари туфайли фан ва санъатга қарши ҳақиқий қувгин бошланди. Католик черковининг ёзувчиларини устидан цензура бошланди. Жуда кўплаб китоблар ўқиш учун чеклаб қўйилди, ёки ёқиб юборилди. Антик даврдаги ҳайкаллар-худоларнинг, қаҳрамонларнинг, турли афсоналардаги каҳрамонларни тасвирларни ношаарий, шайтон тасвирлари деб уларни саклаш маън этилди.
Буларни ҳаммаси археология фанини ривожланишига жуда катта тўсиқ бўлди. Айниқса, Италияда археологияга ажратилаётган пул микдори қисқарибгина қолмасдан, балки у билан шуғулланиш хавфли бўлиб ҳам қолди. Археология билан шуғулланадиганларни будпарастликда айбладилар ва улар инкивизиция судининг исканжасига тушдилар.
Аммо, уйғониш давридаги антик даври санъати намуналарига бўлган қизиқиш эндиликда Франция ва Европанинг бошқа мамлакатларига тарқалиб бўлган эди. Франция XVII асрнинг бошидан бошлаб антиквар буюмларни тўплаш, уларни топиб саклаш бўйича энг йирик марказга айланди.
Шундай қилиб, бу классик-археологиянинг дастлабки бошланғич пайтини "археологик материалларни тўпланиш пайти эди" деса ҳам бўлади. Лекин, шундай пайт келди-ки, эндиликда оддий тўпланган материал сон жиҳатидан сифатга ўтиши керак эди.
Худди шундай олимлардан бири Франциянинг Прованса деган шаҳридан Клод Пейреск (1580-1637) бўлиб, биринчи маротаба буюмларнинг аҳамиятини тушуниб етди. Унинг учун буюмни "катта", ёки "кичик"ка ажратмасдан уларни барчасига баробар қараш керак эканлиги, барча буюмларни аниқ гипсдан қилинган нусхаси бўлиши кераклигини тушуниб етди.
Шу билан бирга шу давргача тўпланган барча материалларни йиғиб тўплашга ҳаракат килиш бошланди. Шундай олимлардан бири Гейделберг университетининг профессори Грутер жуда катта 12 минг лотин ёзувларни ўзида мужассам этган тўплам нашр эттирди.
Англияга ҳам қадимги ёзувлар билан қизиқиш кенг тарқалди ва ҳатто бу ишлар билан қирол Карл I ҳам шуғулланди.
Францияда XVII асрнинг ўрталарига келиб бир катор академиялар -Ёзувлар академияси, Архитектура академияси, Тасвирий санъат ва ҳапкалтарошлик академиялари ташкил топди. Бу ташкилотлар жуда ҳам кўплаб тарқоқ ҳолдаги алоҳида тадқиқотчиларни қадимият ҳаваскорларини бирлаштирди, археологик экспедицияларни ташкил этишди, ва шу давргача тўпланган археологик материалларни системалаштириш билан шуғулландилар.
1733 йилдан бошлаб Англияда ва унинг кетидан бутун Европада бирин-кетин Франциядаги каби жамиятлар ва академиялар ташкил этилди. Бу жамиятларни сай-ҳаракатлари билан кўплаб китоблар нашр килинди. Бенедикт Монфокон (1655-1741) Европада тарқоқ ҳолда бўлган ва жуда кўплаб антиквар буюмларни, айниқса эллинизм давридан қолган ҳайкалларни 10 томдан иборат китоб ҳолида 1800 нусхада чоп эттирди. Бироз кейинроқ Франциялик олим, антиквар, граф Кэлюс етти томдан иборат "Миср, этрусс, грек ва Рим қадимиятлари тўплами" деган китоб нашр эттирди. Унда майда буюмлар-тамғалар, тангалар ва бошқалар тўпланган бўлиб, бу буюмларни нимадан ишлангани, бадиий ишланиши ва мазмунига караб классификация килди.
Юқоридагилардан фаркди ўлароқ Германияда XVIII асрнинг биринчи ярмидан бошлаб, дастлабки археологик билимларни, айниқса Греция ва Рим қадимияти бўйича тўпланган билимларни университетларда ўқитила бошланди.
Аммо Европада бошланган дастлабки археологик изланишлар ўша археологик буюмларни типларини ўрганиш, буюмларнинг тавсифи, қайси ҳайкалтарош қандай материалдан қачон, қандай қилиб ясаганлиги тўғрисидаги маълумотларни беришдан нарига ўтмади. Бу даврдаги олимлар археологик материалларга фақат буюм сифатида қарашди, археологик материалларни тарихни ўрганишни манбаи эканлигини тушуниб етмадилар. Қўлга киритилган ютуқларга фақат ўша давргача тўпланган антиквар буюмларни системалаштирилиши бўлди.
Албатта, бу даврда айрим ерларда археологик қазишмалар ҳам ўтказилган бўлиб, бу казишмаларнинг асосий мақсади антиквар буюмлар топиб олишдан нарига ўтмаган эди. Археологик обидаларни қачонлардир ҳаёт хукм сурган шаҳар, ёки қишлокнинг харобаси эканлиги ва бу обидани казишда маълум бир қазиш усулларига амал килиш кераклигини тушунишмади. Бунинг сабаби, у даврда ҳали қазиш усулларининг ўзи ишланмаганлигида эди.