Fanning mohiyati

Nazariya — bu tabiat va jamiyat qonunlarining tushunishgagina emas, balki unga faol ta’sir etib aqliy asosda o'zgartirishlar kiritish haqidagi ilmiy g'oyalar to'plamidir. Ilmiy bilishda nazariya
hodisalaming muayyan turkumi, bu turkumdagi hodisalaming mohiyati va ularga nisbatan amal qiladigan borliq qonunlari haqidagi bilimlaming mantiqiy asoslangan va amaliyot sinovidan o'tgan tizimi sifatida ham talqin etiladi. U o‘rganilayotgan hodisalaming mazmunini yorituvchi tabiat va jamiyat umumiy qonunlarining kashf etilishi natijasida shakllanadi. Nazariya tarkibiga uning asoslari sifatida mavjud boigan va yuzaga kelishini belgilagan barcha elementlar kiradi. Dastlabki
nazariy negiz, ya’ni jamuljam holda tadqiqot obyekti haqida umumiy
tasawumi, obyektning ideal modelini tashkil etuvchi ko‘p sonli
tamoyillar, aksiomalar, qonunlar nazariyaning ajralmas tarkibiy qismi
hisoblanadi. Nazariy model ayni vaqtda asosiy nazariy tamoyillar
tizimiga tayanuvchi kelgusi tadqiqotlar dasturi hamdir.
Hozirgi kunda subyektning faolligiga hech kim shubha qilmaydi.
Chunki turli-tuman nazariyalaming hammasi insonning mehnat
mahsulidir. Ilmiy-ijodiy izlanishlarda nazariya tushuntirish, bashorat
qilish, amalda sinash va sintez qilish kabi muhim funksiyaiami bajaradi.
Jumladan, nazariya ilmiy dalillar tizimini tartibga soladi, ulami o'z
tarkibiga kiritadi va о‘zini tashkil etuvchi qonunlar va tamoyillardan
oqibatlar sifatida yangi dalillami yaratadi. Puxta ishlab chiqilgan
nazariya fanga maium boimagan hodisalar va xossalami bashorat
qilish imkoniyatiga ega boiadi. Nazariya odamlar amaliy faoliyatining
negizi boiib xizmat qiladi, ularga tabiiy va ijtimoiy hodisalar dunyosida
y o i ko'rsatadi. Nazariyada ilmiy g‘oyalar, ya’ni unda aks ettirilgan
obyektlar turkumi doirasida amal qiluvchi fundamental qonuniyatlar
haqidagi bilimlar markaziy o‘rinni egallaydi. Ilmiy g‘oya mazkur
nazariyani tashkil etuvchi qonunlar, tamoyillar va tushunchalami
mantiqan izchil yaxlit tizimga birlashtiradi. Odatda, sabablami aniqlash
o'rganilayotgan obyektning mohiyatini ochish bilan bogiiqdir.
Nazariyaning vazifasi sababni aniqlagan holda hodisaning tabiatini
tushuntirishdan iborat.
Ilmiy nazariyani shakllantirishda unda foydalaniladigan atamalami
aniqlash muhim. Aniqlash protseduralari ikki asosiy vazifani bajaradi:
1) mavjud nazariyaga yangi atamalami kiritish; 2) biror atamani uni
boshqa atamalar vositasida tavsiflash orqali ma’nosini namoyon qilish.
Shunga mos ravishda ikki kompleks masala yuzaga keladi: atamalar
kiritishga oid masalalar va atamalaming boshqa atamalar orqali aniqlanishiga
oid masalalar. Shunday ham bo‘lishi mumkinki, nazariyaning
biror atamasi ≪ortiqcha≫lik qiladi. Bunda bu atamaga tegishli
tushunchani qolgan tushunchalar orqali ifodalash mumkin. Boshqacha so‘z bilan aytganda, nazariyani boshqa atamalar orqali aniqlanmaydigan atamalar sonini kamaytirish yo‘li bilan soddalashtirish mumkin.

55.Ilmiy bilishda hissiylik, ratsionallik va irratsionallik. Ob’ektiv borliqni biz yaratmaganmiz, shu sababli biz borliqdan va uning ob’ektiv qonunlaridan kelib chiqib, o‘zimizning o‘sib borayotgan moddiy va ma’naviy ehtiyojlarimizni qondirishga qodir bo‘lgan o‘z «insoniylashtirilgan» tabiatimizni yaratamiz. Shu ma’noda biz dunyoga o‘z sezgilarimiz va aql-idrokimizni kiritamiz, lekin bunday kiritishni biz tabiat va amaliy harakatni aniq maqsadga muvofiq bo‘lgan, o‘zlashtirilgan bilimlarni hayotga tatbiq etish imkoniyatini beradigan tarzda amalga oshiramiz. Bilish bilimsizlikdan bilimlilikka, bir bilimdan yanada chuqurroq bo‘lgan boshqa bilimga o‘tish sifatida amalga oshiriladi. Bu jarayon bir-biri bilan bog‘langan ko‘p sonli holatlar va jihatlardan tarkib topadi. Sezgilar va bilimning o‘zaro nisbati haqidagi masala xususida falsafa tarixida ikki nuqtai nazar – sensualizm va ratsionalizm mavjud bo‘lgan. Birinchi nuqtai nazarga ko‘ra, haqiqatning tagiga yetishning birdan-bir manbai va vositasi sezgilar hisoblanadi. J.Lokk sensualizm tarafdori bo‘lgan. Ikkinchi nuqtai nazar tarafdorlari (Dekart, Leybnis, Gegel) fikriga ko‘ra, umumiy va zaruriy haqiqatlar faqat tafakkurning o‘zidan olinishi mumkin. Ikkala nuqtai nazar ham tor, bir yoqlamadir. Bilish faoliyatining rivojlanish jarayoni hissiylik va ratsionallik bir-biri bilan bog‘langan va bir-birini taqozo etishini, o‘z faoliyat va rivojlanish jarayonida ular bir-biriga o‘tishini ko‘rsatdi.

Ammo hissiy va ratsional bilishning yagonaligi ularning har birini o‘zining alohida ichki xususiyatlaridan mahrum etmaydi. Inson o‘zini qurshagan dunyo bilan o‘zaro aloqaga kirishganida uning sezgi organlari faoliyati hissiy bilish deb ataladi. Hissiy bilishning o‘ziga xos xususiyati uning konkretligi va predmetli xususiyatida namoyon bo‘ladi. Hayot faoliyati jarayonida insonning sezgi organlari signal sistemasi sifatida amal qiladi. Uning yordamida inson mazkur mehnat jarayoni amalda mavjud bo‘lgan qaysi narsalar majmui bilan o‘zaro aloqada yuz berayotgan bo‘lsa, ayni shu narsalar majmuiga nisbatan konkret vaziyatga qarab mo‘ljal oladi. Bunda hissiy bilish biron-bir umumiy bilim bermaydi, lekin konkret amaliy vazifalarni yechishda kishilar maqsadga muvofiq ish ko‘rishlari uchun imkoniyat yaratadi. Hissiy bilishning asosiy shakllari – sezish, idrok etish va tasavvur qilish. Hissiy bilish bizni o‘zimizni qurshagan dunyo bilan bevosita bog‘laydi. U ko‘rgazmali xususiyat kasb etadi. Hissiy bilish hodisalar yuzasida nimalar yotishini, narsalarning, odatda, o‘zgaruvchan va tasodifiy bo‘lgan yuzaki tomonlarini aks ettiradi. Ammo inson samarali faoliyat ko‘rsatish uchun barqaror, zaruriy tomonlar va aloqalarni aks ettiruvchi bilimlarga muhtoj bo‘ladi. Hissiy bilish bunday bilimlarni bermaydi. Shunda inson tashqi dunyoni aks ettirishning oliy turi – nazariy yoki oqilona bilishga kirishadi. Oqilona bilishda inson abstraksiya yordamida hodisalar va jarayonlarning ikkinchi darajali jihatlarini mavhumlashtiradi, ya’ni tashqi dunyoni va insonning o‘zini belgilovchi aloqalar, bog‘lanishlar va o‘zaro aloqani anglab yetadi. Hissiy bilishdan farqli o‘laroq, oqilona bilish bilvosita, umumiy xususiyat kasb etadi. Ratsional bilish shakllari tushuncha, muhokama va aqliy xulosalardir. Ratsional bilish dunyoni bilishning tomonlaridan biri sifatida aql va tafakkur ko‘rinishida mavjud bo‘ladi. Irratsionallik – aql bilan bilish mumkin bo‘lmagan, mantiqiy fikrlash bilan muvofiq kelmaydigan narsalar va hodisalar. Unga mantiqni o‘zgartirish, uni fikrlashning yangicha shakllari bilan boyitish yo‘li bilan barham beriladi. Ammo irratsional bilimni oqilona bilimga aylantirish jarayoni hech qachon tugamaydi. Irratsional qoldiq hamisha mavjud bo‘ladi va bir irratsional narsa yoki hodisa oqilona tus olsa, albatta boshqa bir irratsional narsa yoki hodisa paydo bo‘ladi, inson fikri uning tafakkuriga ma’lum bo‘lmagan yangi tushunarsiz narsa yoki hodisa bilan to‘qnashadi. Ayni shu sababli oqilona narsalar va hodisalargina o‘zgaradi, katta aql esa o‘zi kabi katta qarama-qarshilik bilan to‘qnashadi va uni yaratadi. Irratsionallikning mavjudligini inkor etish yaramaydi. Tabiat va ijtimoiy hayot dunyoning oqilona yaratilgan manzaralaridan birortasining ham doirasiga sig‘maydi va har qanday aql tarixan cheklangan xususiyat kasb etadi