Fanning mohiyati

Ilmiy dalil. Ilmiy muammoni qo‘yish, uning yechimini topish, ilgari surilgan qoidalarni tekshirish uchun ob’ektiv haqiqiyligi aniqlangan bilim zarur. Buhaqqoniyilmiybilimilmiyijoddatayaniladigandalilhisoblanadi. N.Shermuxamedovadalillarniob’ektivvasub’ektivasoslargako‘rafarqlashmumkin, debta’kidlabo‘tadi³. Bizningfikrimizcha, ob’ektivdalilbuempirikdarajaeksperimentvakuzatishlarnatijasidaolinadi. Sub’ektivdalilesamazkurvoqeahodisalarningsub’ekttomonidannazariytahlilqilishdir. Shuningdek, dalililmiybilishstandartlarigato‘lamoskeluvchiturli-tumanasoslargatayanadi. Hatto, uilmiybilishchegarasinianiqlabolishgayordamberuvchiilmiybilishshaklihisoblanadi. Ilmiydalilhamolimgayangi, haqqoniyilmiybilimolishigako‘malashuvchimuhimomilhisoblanadi. Aynishuma’noda, dalillarnitopish, olishvaanglab yetishilmiyijodninguzluksizjarayonekanliginibelgilaydi.
Ilmiydalilempirikbilishningnatijasihisoblanadi. Dalil (yokidalillar)nianiqlashilmiytadqiqotningzaruriyshartidir. Dalil – bilimningtasdiqlanganboyligigaaylanganmoddiyyokima’naviydunyohodisasi, biron-birhodisa, xossayokimunosabatniqaydetishdir. A.Eynshteynso‘zlaribilanaytganda, fandalillardanboshlanishivaboshlanishbilantugallanisho‘rtasidaqandaynazariytuzilmalarbo‘lishidantuzilishidanqat’inazar, dalillarbilanyakunlanishilozim.Daliltushunchasiharxilma’no-mazmungaega. «dalil» atamasiningko‘psonlita’riflariorasidaquyidagilarniqaydetishmumkin. Birinchidan, borliqhodisasi, asosqilibolishmumkinbo‘lganvoqea, hodisa, holatsifatidagidalil. Buinsontomonidananglanganyokianglanmaganligidanqat’inazarmavjudbo‘lganhayotdalillaridir.
Ikkinchidan, «dalil» tushunchasiborliqninganglab yetilganvoqealarivahodisalarinibelgilashuchunqo‘llaniladi. Insonbilishimkoniyatlariningserqirraligishundanamoyonbo‘ladiki, borliqningaynibirdalilibilishningoddiyvailmiydarajalarida, san’at, publitsistikayokiyuridikamaliyotdaanglab yetilishimumkin. Shusababliturliusullarbilananiqlanadiganharxildalillarningishonchlilikdarajasihamharxilbo‘ladi. Ko‘pinchailmiydalilbilanborliqvoqeasio‘xshashbo‘libko‘rinadivabuayrimfaylasuflarvaolimlargadalilhaqiqatinimutlaqhaqiqatsifatidatavsiflashimkoniniberadi. Bundaytasavvurbilishninghaqiqiymanzarasigamoskelmaydi, unidogmagaaylantiradivasoddalashtiradi.
Dalillarmurakkabtuzilishgaega. Ularborliqhaqidagiaxborot, daliltalqini, uniolishvatavsiflashusulinio‘zichigaoladi.
Dalilningmuhimtomoni – borliqyokiuningayrimxossalarihaqidatasavvurningshakllanishigaimkoniyatyaratuvchiborliqto‘g‘risidagiaxborot. Dalilningborliqqamuvofiqligiunihaqiqiydebtavsiflashimkoniniberadi. Shusabablidalillarfanningempirikasosi, nazariyanitasdiqlashyokiinkoretishningmuhimusulihisoblanadi. Dalilyordamidaborliqxolisona, nazariyagabog‘lanmaganholdaanglab yetiladi. Dalillareskinazariyadoirasigasig‘maydigan, ungazidbo‘lganhodisalarnikashfetishimkoniniberadi.
Talqinqilishdalilningmuhimunsuribo‘lib, uharxilshakllardaamalgaoshiriladi. Ilmiydalilnazariyabilanbilvositabog‘liq. Nazariyayordamidaempiriktadqiqotningvazifalarianiqlanadivauningnatijalaritalqinqilinadi. Talqinqilishdaliltarkibidanunishakllantirishningnazariy-metodologiksharti, dalildankelibchiqadigannazariyxulosa, uningilmiyizohiyokiharxilmafkuraviy, ilmiyyokifalsafiynuqtainazarlardanamalgaoshiriladiganbaholashsifatidao‘rinoladi.
Dalilningmoddiy-texnikyokimetodiktomoni, ya’niuniolishusulihambor. Dalilningishonchliligiko‘pjihatdanuqaysiusulda, qandayvositalaryordamidaolinganligibilanbelgilanadi. Masalan, saylovoldikampaniyalaridanomzodlarreytingi, ularningmuvaffaqiyatqozonishimkoniyatlariniko‘rsatuvchisotsiologiktadqiqotlarningnatijalaridanko‘pfoydalaniladi. Ko‘pinchaularningnatijalaribir-biridansezilarlidarajadafarqqiladi, ba’zanbir-birigamutlaqozidbo‘ladi. To‘g‘ridan-to‘g‘rixatogayo‘lqo‘yishimkoniyatiistisnoetilsa, bundayfarqlarningsababimetodikalarningharxilligibilanizohlanishimumkin.
Fanningko‘pasrliktarixinafaqatkashfiyotlartarixi, balkidalillarninazariymavhumlashtirish, umumlashtirishyokitizimgasolishningmuhimomilihisoblanganfantiliningrivojlanishtarixihamdir. Shusababliharqandaydalilbelgi-aloqajihati, ya’niutavsiflanganfantiligaegabo‘ladi. Grafiklar, sxemalar, ilmiybelgilarvaatamalar – fantiliningmuhimatributlari.