Fanning mohiyati

3. Fan taraqqiyoti qonunlari.
Fan va amaliyot. Olamni, undagi narsa va hodisalarni chuqur o`rganish, ilmiy bilimlarni qo`lga kiritish imkonini beradi. Bu bilimlar fanda aks etadi.
Amaliyot – insonning borliqni, tabiat va jamiyatni hamda uning o`zini o`zgartirishga qaratilgan hatti – harakatlar, faoliyatlari majmui.

Amaliyotning asosiy shakllari:
1. Amaliyot – insonning moddiy ishlab chiqarish faoliyati;
2. Amaliyot – insonning jamiyatni o`zgartirishga qaratilgan faoliyati;
3. Amaliyot – insonning maorif, madaniyat, tibbiyot, maishiy sohalardagi faoliyati
Amaliyot (praktika) – bilishning asosiy mezoni.Inson bilimlarining chinligi amaliyotda sinaladi.
4.O’rta asrlar Markaziy Osiyo buyuk allomalarining jahon fani taraqqiyotidagi o’rni va roli.
Буюкалломалар Мусоал - Хоразмий, Ахмад Фаргоний, АбуНасрФоробий, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино асарларида илмий билиш муаммолари ишлаб чикилган.
Мухаммад ибн Мусо Хоразмий (783-850) математик, файласуф, астроном, буюк комусий олим. Хоразмий махсус фалсафий асар ёзмаган булса-да, унинг математика, геометрия, география, астрономия, тарих оид барча асарларида чукур илм, уни хосил килиш йуллари хакида маънога эга, исботланган фалсафий фикр, гоя ва таълимотлар баён этилган.Олим фикрича, Аллох томонидан яратилган дунеда уз холатинн доимий равищца узгартирмайдиган хеч кандай нарса, ходиса йук ва булиши хам мумкин эмас. Ноорганик дунёдан - органик дунё, хиссиз, туйгусиз, фикрсиз дунёдан фикрлаш имконияти пайдо булган. Моддий дунё абадий, нихоятда мураккаб, Олам - инсон сезгиси, билимининг манба, ундаги нарса ва ходисалар мохиятини билиш мураккаб, зиддиятли жараён. Инсон уз мехнати, амалий фаолияти хамда Аллох ато этган акл-идроки билан дунёни аста-секин билиб боради.
Хоразмий узининг билиш назариясида моддий олам инсон, унинг сезгиси, акд-идрокидан олдин пайдо булган, инсон ва унинг акли моддий олам ривожининг махсулидир, деган хулосага келади. У инсонни билиш субъекти. моддий олам (табиат, жамият) эса унинг объекти, деб билади.Хоразмийга катта шухрат келтирган асарлардан бири “Х,исоб - ал -хинд”(Хинд хисоби). Олим бу асарида “0” ракамини ва шу асосда чексиз микдорларни ифодалай оладиган билан унлик санок тизимни кашф этди, хамда олти математик амал кушиш. айириш, купайтириш, булиш, даражага кутариш ва квадрат илдиз чикариш амалларини таърифлаб, амалиётга татбик этди. Бу математика, астрономия фанлари ривожида кескин бурилиш я сади. Аллома алгебра фанига асос солди, илмий маълумот ва гояларни баён этишнинг алгоритми, аник коидаларини ишлаб чикди. Унинг номи ва асарлари “алгоритм” ва “алгебра” каби замонавий атамаларда абадийлаштирилди.
Fan taraqqiyotiga oid yondashuvlar tasnifi. Fan tarixining empirikbazasini o‘tmishdagi ilmiy matnlar, kitoblar, jumal maqolalari, olimlaming o'zaro yozgan xatlari, nashr qilinmagan qo‘lyozmalar va h.k. tashkil qiladi. Lekin bu bilan fan tarixchisi o‘z tadqiqoti uchun yetarli materialga ega bo‘la oladimi? Yo‘q, chunki olim biror narsani kashf qilganda, uni yolg‘on xulosalarga olib kelgan turli xato yo‘llami unutishga va tarixni obyektiv o‘rganishga harakat qiladi. Agar tarixiy ilmiy tadqiqot obyekti o‘tmish bo‘lsa unda bunday tadqiqot doimo obyektivlikka da’vo qilishga intiladi. Barcha tarixchilar kabi fan tarixchilariga ham tadqiqotlarda asos bo‘ladigan, bir-biridan farq qiladigan ikki yo‘nalish ma’lum: prezentizm (o'tmishni hozirgi zamon tilida tushuntirilishi) va antikvarizm (o ‘tmishning to ‘liq manzarasini hozirgi zamonga bog'lamasdan tiklash). Hozirgi kunda fanda umuman foydalanilmagan o‘zga tarix, madaniyat, tafakkur uslubi, o‘zga bilimni o‘rganar ekan, fan tarixchisi o‘z davrining in’ikosinigina tiklashga harakat qilmayotganmikan? Bu ma’noda prezentizm ham, antikvarizm ham fan tarixchilari e’tirof qilgan bartaraf qilib bo‘lmaydigan qiyinchiliklarga duch keladi. Zero, o'tmishni hozirgi
zamon tilida tushuntirish mafkuraning tazyiqi ostida qolishini ifodalasa, o'tmishni hozirgi zamonga bog'lamasdan tiklash tarixiy vorisiylikni inkor qiladi (tarixiy voqealardan misollar keltiring).
Fan taraqqiyoti haqidagi tarixiy tadqiqotlarda o‘ziga xos iz qoldirgan yana ikki oqim XX asming 30-yillarida paydo bo‘ldi. 1931- yildagi jahon faylasuflarining Londonda o‘tkazilgan kongressida B.M.Gassen Nyuton mexanikasining ijtimoiy-iqtisodiy ildizlari haqida ma’ruza qiladi. Bu ma’ruza kongress ishtirokchilarida katta taassurot qoldiradi va u fan tarixi bilan shug'ullanuvchi ingliz faylasuflarini ikki guruhga boiadi. G‘arb fani tarixida paydo boigan bu yo‘nalishlar
ekstemalizm va internalizmdir.