Fan/modul kodi

“yaroqli”, ”eskirgan”, va “tulovga yaroqsiz” toifalar buyicha 
mezonni ishlab chiqarish. 
 
MAVZU: MARKAZIY BANK VA UNING FUNKSIYALARI 
REJA: 
1. Markaziy bankning yuridik shaxs sifatidagi maqomi va funksiyalari 
2. Markaziy bankning tashkiliy va funksional tarkibi 
3. Markaziy bankning boshqaruv tizimi 
4. Markaziy bankning operatsiyalari 
 
Markaziy bankning yuridik shaxs sifatidagi maqomi va funksiyalari 
Mamlakat bank tizimining asosiy bog’ ini Markaziy bank hisoblanadi. 
Markaziy bank bevoaita mijozlarga bank xizmatlarini kursatadmaydi ayrim davlat 
tashkilotlariga bundan mustasno .Barcha mamlakatlarda Markaziy bankning 
bajaradigan vazifalari va funksiyalari deyarli bir xil bulib ularning turli 
mamlakatlarda turli nomada yuritilishi mumkin. Xususan xozirgi kunda bizga ma, 
lumki dunyoning turli mamlakatlrida ushbu banlar “ markaziy bank” ” xalq 
bank” ”
emission 
bank” ”
zaxira 
bank” ” davlat 
banki”
tarzida 
yuritiladi.Masalan AQShda Federal zaxira tizimi Angilyada Angilya banki 
Yevropada Markaziy banki O’ zbekistonda Markaziy bank Qozog’ stonda Milliy 
bank va xokazo.Markaziy banklarning vujudga kelish tarixiga etibor qratadigan 
bulsak ular mamlakatda pul momilasini tartibga solib turuvchi moliyaviy muassa 
sifatida vujudaga keladi.Malumki dastlapki banklar yanada aniqroq qilib aytadigan 
bulsak tijorat banklari musstaqilik ravishda qog’ oz pullarni emissiya qilgan Xar 

---

179 
bir tijorat bankni muomalaga o’ zining “ banknota “ larini (bank bileti) 
chiqarishgan Oldingi bulimdan malumki 
banknota-
bu ushbu banklarning unda 
kursatilgan mablaglarni xoxlagan paytda real pulga almanishtirilib berilishini 
kafolatlovchi majburiyatni hisoblanadi.U bankning “ vekseli “ hisoblangan .Uning 
tijorat veksellaridan bankotlarni xoxlagan vaxta real pullarga almashtirish mumkin 
.Kapitalizimnigng 
dastlabki 
davrlarida 
mijozlarning 
kreditga 
bulgan 
extiyojlarining ortib borishi banklar tomonidan chiqarilgan banknotlar bilan 
qoplangan .Banknotlar muomalaga pulning tulov vositasi funksiyasini bajaradai . 
Banklar o’ zlarining pul zaxiralaridan bir necha barobar kup miqdorda 
banknotlarni muomilaga chiqarishgan . albatta bu malum davr davomida 
mamlakatda pul momilasini tashkil qilish xisob-kitoblarni amalda oshirish va 
muomila jarayonini tashkil etishda o’ zining ijobiy natijasini berib kelgan. Biroq 
vaqt o’ tishi bilan tijorat banklari tomonidan muomilaga chiqarilgan qog’ oz 
pullarning xajmi va turi juda kupayib ketgan Bu o’ z navbatida pullarning 
qadirsizlanishi ayrim xollarda tijorat banklarining bankotlar xolatiga tushib qolishi 
iqtisodiyotda pul muomasalasini buzulishiga va boshqa qator salbiy xolatlarini 
vujudga kelishiga kelishiga sabab bo’ lgan .Bullarning barchasi mamlakatda pul 
emissiyasini markazlashgan holda amalga oshirish va muomilasini tartibga solish 
zaruriyatini keltirib chiqaradi bu o’ z navbatda tijorat banklari bazasiga Markaziy 
banjklarni kelib chiqishiga sabab buladi Markaziy banklarning vujudga kelishi 
davlatga pul emissiyasini markazlashgan xolda amalda oshirish . Masalan 
AQSHda 1836 va 1860 yillarda 2500 dan ortiq shtat banklari tashkil etilib ularning 
100 dan ortig’ I birinchi 10 yil ichida yopilib ketgan .Shu davrda banklar mustaqil 
ravishda muomilaga pul chiqarish huquqiga ega muomilada ularning 5500 dan 
ortiq turli pul belgilari amal qilgan . Banklar stixiyali ravishda pul muomilasini 
tashkil etishi umumiy nazoratning mavjud emasligi ularni inqirozga yuz tutishiga 
aholining ishonchini pasayishiga muomiladagi pullarning qadirsizlanishiga sabab 
bulgan shuningdek pulning vositasi funksiyalarini bajarmaslik xolatlari tez-tez 
sodir bulib turgan Bu esa moliyaviy yuqotilishiga sabab bulgan jumladan 1862 
yilda banklarning inqirozga yuz tutishi natijasida AQSH ning yirik kampaniya va 

---

180 
firmalari 100 mlrd AQSH dolaridan ortiq zarar kurgan .Bularning omonidan 
barchasi AQSH xukumati tijorat bankllari va pul muomalasi ustidan tegishli 
nazoratga amalga oshirish zaruryatini keltirib chiqadi 1913 yil AQSH da Federal 
zaxira tizimi tashkil etilib ushbu bankka yagona emissiya huquqi tijorat banklarini 
faoliyat litsenziyalash vazifasi yuklatilgan . 
Iqtisodiy adabiyotlarda