Fanidan tayyorlagan mustaqil ishi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI SIRTQI BO’LIMI

MAKTABGACHA TA’LIM YO’NALISHI 19.21-GURUH TALABASI

Tursunaliyeva NigoraxonNING BOLALAR PSIXOLOGIYASI

FANIDAN TAYYORLAGAN

MUSTAQIL ISHI

MAVZU:Temperament (kichik maktab yosh sifatida)

Fergana 2020

MAVZU:Temperament (kichik maktab yosh sifatida)

Reja:

1.Temperament haqida umumiy tushuncha

2.Temperament turlari

3.Temperament(kichik maktab yoshi sifatida)

4.Temperament xarakter xususiyatlarini o’quvchilarda shakllanishi

I.P.Pavlov temperamentni quyidagicha ta’riflaydi. «Har bir ayrim kishining va shuningdek, har bir ayrim hayvonning ham eng umumiy xarakteristikasidir, har bir individning butun faoliyatlariga muayyan qiyofa beradigan nerv sistemasining asosiy xarakteristikasidir». (Polnoye sobraniye sochineniy, III tom, 2-kitob, 103-bet).

Temperament, psixologik jihatdan olganda, kishidagi hissiyotning qo’zg’alishlarida va kishidagi umumiy harakatchanlikda ko’rinadigan individual xususiyatdir.

Har qaysi kishidagi hissiyotning qo’zg’alish tezligi, kuchi va barqarorligi har hil bo’ladi. Bir hil odamlarning hissiyoti tez, kuchli qo’zg’aladi va barqaror bo’ladi. Ba’zi kishilarda esa bunday qo’zg’alish sust, zaif bo’lib, uzoqqa bormaydi. Temperamentning bunday xususiyatlari kishidagi hissiyotning qo’zg’alishlari bilan birga, organizmning atrofdagi muhit ta’siriga javoban ko’rsatadigan ixtiyorsiz reaksiyalarida ayniqsa yaqqol ko’rinadi. Bu xususiyatlar tashqi tomondan kishining mimikalarida, pantomimikalarida, har hil beixtiyor ish-harakat va imo-ishoralarida ko’rinib turadi. Kishi hissiyotining bunday qo’zg’aluvchanlik xususiyat­lari diqqatning kuchi va barqarorligida, iroda sifatlarida, aqliy jarayonlar, jumladan, nutq tezligida aks etadi. Mana shunday ixtiyorsiz faollikning qanday yuz berishiga qarab, bir hil odamlarni «tez», «betoqat», «serg’ayrat», «jo’shqin» deymiz. Ba’zilarini esa «sustkash», «lapashang» va hokazolar deb yuritamiz. Bu hildagi individual xususiyatlardan kishining temperamenti (mijozi) tarkib topadi.

Ayrim temperamentlarning alomatlari kishining bolalik chog’larida yaqqol namoyon bo’ladi.

Har bir kishining o’z temperamenti bo’ladi. Lekin har qaysi odamning temperamentlarida mana shunday indivi­dual tafovutlar bo’lishi bilan birga, bu temperamentlar­ning umumiy, o’xshash belgi va alomatlari ham bo’ladi. Hamma hilma-hil temperamentlarni mana shunday umumiy belgilariga qarab ajratish, ya’ni klassifikasiya qilish mumkin.

Barcha temperamentlarni qadimdan to’rt tipga: 1) xole­rik, 2) sangvinik, 3) melanxolik va 4) flegmatik temperamentga ajratish rasm bo’lgan.

Xolerik temperament – hissiyotning tez va kuchli qo’zg’aluvchanligi, barqaror bo’lishi bilan farq qiladi. Xolerik temperamentli kishilarning hissiyotlari ularning imo-ishoralarida, mimikalarida, harakatlari va nutqlarida yaqqol ko’rinib turadi. Xoleriklar qizg’inlik va tajanglikka moyil bo’ladilar. Bunday temperamentli kishilar chaqqon, umuman harakatchan, serg’ayrat va har doim urinuvchan bo’ladilar.

Bu hil temperamentli bolalar serg’ayrat bo’ladilar. Ular bir ishga tez kirishadigan va boshlagan ishini oxiriga yetkazadigan bo’ladilar. Ular ko’pchilik bilan jamoa o’yinlar o’tkazishni sevadilar va bunday o’yinlarni ko’pincha o’zlari boshlab, oxirigacha aktiv qatnashadilar. Xolerik temperamentli bolalar arazchan, serjahl va tajang bo’ladilar. Bir narsadan xafa bo’lsalar, bu xafalik ularda uzoq saqlanadi. Ulardagi kayfiyat ancha barqaror va davomli bo’ladi.

Sangvinik temperament– hissiyotning tez, kuchli qo’zg’aluvchanligi, lekin beqaror bo’lishi bilan farq qiladi. Sang­vinik temperamentli kishilarning kayfiyati tez-tez o’zgarib, bir kayfiyat o’ziga teskari bo’lgan ikkinchi bir kayfiyat bilan tez almashib turmog’i mumkin. Sangviniklardagi psi­xik jarayonlar, xoleriklardagi singari, tez o’tadi. Bu hil temperamentli kishilar ildam, chaqqon, serharakat va jo’shqin bo’ladilar. Sangvinik temperamentli kishilar tevarak-atrofdagi voqyealardan tez ta’sirlanadilar va muvaffaqiyatsizliklar hamda ko’ngilsiz hodisalar uncha qattiq xafa qilmaydi. Ular ko’p ishga tez va g’ayrat bilan kirishadi­gan bo’ladilar, lekin ishdan tez soviydilar. Bir zayldagi ishlarni uzoq davomli sur’atda bajarishga moyil bo’lmaydilar.

Sangvinik temperamentli bolalar juda serharakat, ildam va chaqqon bo’ladilar. Ular har qanday ishga qatnashish uchun doim tayyor bo’ladilar. Ko’pincha, bir qancha vazifalarni birdaniga bo’yinlariga oladilar. Lekin, har bir ishga ishtiyoq bilan tez kirishganliklari singari, boshlagan ish­dan tez qaytishlari ham mumkin. Sangviniklar chin ko’ngildan va’dalar berishlari, lekin, ko’pincha, va’dani unutib, uni bajarmasliklari ham mumkin. Bu hil temperamentli bolalar o’yinlarga tez va zavq bilan kirishadilar, lekin o’yin davomida, o’z rollarini tez-tez o’zgartirib turishga moyil bo’ladilar. Ularning darrov xafa bo’lishlari va yig’lashlari mumkin, lekin ular hafalikni tez unutadigan bo’ladilar. Ularning yig’isi kulgi bilan tez almashadi.

Melanxolik temperament – hissiyotning sekin, lekin kuchli qo’zg’aluvchanligi va barqaror bo’lishi bilan farq qiladi. Melanxoliklar barqaror, davomli bir kayfiyatga mo­yil bo’ladilar, lekin hissiyotlarining tashqi ifodasi juda zaif bo’ladi. Melanxolik temperamentli odamlar sustkash bo’ladilar. Melanxolik temperamentli odam ishga birdan kirishmasligi mumkin, lekin bir kirishsa, boshlagan ishni oxiriga yetkazmay qo’ymaydi.

Bunday temperamentli bolalar mo’min-qobil, yuvosh bo’ladilar, ko’pincha, birov savol bilan murojaat qilsa, uyalib, tortinib javob beradilar. Ularni darrov xafa yoki xursand qilish yengil emas, lekin bir narsadan xafa bo’lsalar, bu xa­falik uzoq davom etadi, barqaror bo’ladi. Ular bir ishga yoki o’yinga tez yopishib kirishmaydilar, lekin qandaydir ish yoki bir o’yin boshlasalar, bunda chidam va matonat ko’rsatadilar.

Flegmatik temperament – hissiyotning juda sekin, kuchsiz qo’zg’alishi va uzoq davom etmasligi bilan farq qiladi. Flegmatik temperamentli kishilar hissiyotlarining tashqi ifodasi kuchsiz bo’ladi. Bu hil temperamentli odam­larni xursand qilish, xafa qilish yoki g’azablantirish ancha qiyin.

Flegmatiklarning psixik jarayonlari sust bo’ladi. Bu hil temperamentli odamlar nihoyat og’ir, yuvosh, bosiq, harakatlari salmoqli bo’ladi. Agar bir faoliyatga kirishsalar, uni qat’iyat bilan davom ettiradilar.

Flegmatik temperamentli bolalar yuvosh, mo’min qobil bo’ladi. Ular ko’pchilikka ham aralashadigan, tortinchoq va hyech kimga tegmaydigan, birovni ranjitmaydigan bo’ladilar. Agar birov ular bilan urish chiqarmoqchi bo’lsa, o’zlarini chetga olishga harakat qiladilar. Ular shovqin-suronli, harakatli o’yinlarga moyil bo’lmaydilar. Bu hil temperamentli bolalar jizzaki bo’lmaydilar va odatda ular o’yin-kulgilarga moyil emaslar.

Flegmatik temperamentli kishilar (bolalar) tashabbus ko’rsatishga moyil bo’lmaydilar, lekin ular faoliyatini yo’lga qo’yilsa, ancha qunt bilan ish ko’radilar, yaxshi o’qib ketishlari mumkin.

Har qaysi odam temperamentini batamom bir tip doirasigagina «sig’dirib» bo’lmaydi albatta. Tip tushunchasining o’zi faqat bir-birlariga o’xshash bir guruh odamlarnigina o’z ichiga olishligini nazarda tutadi. Har qaysi odam temperamentida o’ziga xos individual xususiyatlari bo’ladi, bu xususiyatlarni batamom muayyan bir temperament tipiga kiritib bo’lmaydi. Bu xususiyatlar ayni individual xususiyatlardir, ya’ni shu shaxsning o’zigagina xos xususiyatdir. Ko’pchilik odamlarda bir tip temperament alomatlari ikkinchi bir tip temperament alomatlari bilan qo’shilgan bo’lishini ko’ramiz; chunonchi, xolerik temperamentli kishida melanxolik yoki flegmatik temperament alomatlari bo’lishi, sangvinik tem­peramentli kishida xolerik va flegmatik temperament alo­matlari bo’lishi mumkin va hokazo.

Odamlarni faqat ularda qaysi temperament belgilari ustun bo’lsa, shunga qarab, ma’lum bir temperament tipiga kiritish mumkin.

2. Temperamentning fiziologik asoslari

Temperament haqidagi ta’limot dastlab qadimgi (bizning eramizdan oldingi 460–356 yillarda yashagan) grek olimi Gippokrat tomonidan yaratilgan. Uning ta’limotiga muvofiq sur’atda, keyinchalik «temperament» termini ham ishlatiladigan bo’ldi, shuningdek, hamma to’rt tip temperament nomlari o’rnashib qoldi.

Gippokrat ta’limotiga muvofiq, odamlarning tempera­ment jihatdan turlicha bo’lishi, ularning organizmidagi suyuqliklarning (hiltlarning) turlicha nisbatda bo’lishi bilan bog’liqdir. Gippokrat fikricha, odam tanasida to’rt hil suyuqlik (hilt) bordir. Chunonchi, o’t yoki safro (grekcha sholye), qon (latincha sandus), (qora o’t- grekcha melanhole) va balg’am (grekcha rhlegma) bordir. Bu suyuqliklarning har biri o’z xususiyatiga ega bo’lib, ularning o’z vazifasi, ishi bordir. Chunonchi, o’tning xususiyati – quruqlikdir. Uning ishi – organizmdagi quruqlikni saqlab turish, ya’ni badanni quruq tutishdir. Qonning xususiyati – issiqlikdir. Uning ishi – organizmni isitib turishdir. Qora o’tning xususiyati – namlikdir. Uning ishi badan namligini saqlab turish, uning namligini tutib turishdir. Balg’am (shilimshiq modda)ning xususiyati sovuqlikdir. Uning ishi – badanni sovitib turishdir. Gippokrat fikriga muvofiq, har qaysi odamda shu to’rt hildagi suyuqlikdan biri ko’proq bo’lib, ustun turadi. Bu aralashma (latincha tyemperamentum) lardan qaysi biri ustun bo’lishiga qarab, odamlar temperament jihatdan har hil bo’ladilar. Xoleriklarda sariq o’t ustun; sangviniklarda – qon; melanxoliklarda – qora o’t; flegmatiklarda esa balg’am (shilimshiq modda) ustun bo’ladi deb ko’rsatadi.

Gippokratning mana shu to’rt hil moddalar aralashmasp to’g’risidagi ta’limotidan kelib chiqqan temperament so’zi qadimgi zamonlardan beri hozirgacha saqlanib kelmoqda.

Temperament xususiyatlarining ilmiy sabablari I.P.Pavlovning yuksak nerv faoliyat tiplari haqidagi ta’limotida ochib berildi. I.P.Pavlov yuksak nerv faoliyat turlari deganda hayvon bilan odam nerv sistemasining faoliyatidagi eng muhim xususiyatlarning chatishuvini tushunar edi.

I.P.Pavlov itlar ustida ko’p tajribalar o’tkazib, reflekslarni tekshirishi natijasida, hayvonlar nerv sis­temasining a) qo’zg’alish va tormozlanishning kuchiga, b) bu jarayonlarning muvozanatiga va v) ularning ildamlik darajasiga qarab bir-biridan farq qilishini aniqladi.

I.P.Pavlov ajratishicha, nerv sistemasining kuchi hujayralardagi fiziologik moddalarning zapas miqdori bilan belgilanadi.

Kuchli tipdagi nerv sistemasida bunday zapas ko’p miqdorda bo’lib, kuchsiz tipda ozdir.

Nerv sistemasining kuchi qo’zg’alish jarayoniga ham, shu­ningdek, tormozlanish jarayoniga ham tegishlidir. Nerv sistemasining kuchi, avvalo, kuchli qo’zg’ovchilarga «bardosh» bera olish qobiliyatida ko’rinadi.

Nerv jarayonlari kuchining ahamiyati shundan ravshan ko’rinib turadiki,– deydi I.P.Pavlov,– atrofdagi muhitda odatdan tashqari, favqulodda hodisalar, zo’r kuchga ega bo’lgan qo’zg’ovchilar ma’lum darajada tez-tez voqye bo’lib turadi, shu bilan birga, tabiiy ravishda, ko’pincha, bu qo’zg’ovchilarning ta’sirini boshqalarning talabiga va shuningdek, undan ham qudratli bo’lgan tashqi sharoitning talabiga muvofiq bosmoq, to’xtatib turmoq zaruriyati tug’iladi. Nerv hujayralari esa o’z faoliyatining bunday haddan tashqari zo’riqishiga bardosh berishi kerak».Nerv sistemasidagi muvozanat, I. P. Pavlov ta’limotiga muvofiq, nerv sistemasining qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining kuch darajasini teng baravar holda tutib tura bilish qobiliyatida ko’rinadi. Qo’zg’alish va tormozlanish baravar darajada kuchli yoki kuchsiz bo’lganda, nerv sistemasida muvozanat bo’ladi. Shu jarayonlardan biri kuchliroq yoka kuchsizroq bo’lsa, nerv sistemasida muvozanat bo’lmaydi.

Nerv sistemasining ildamligi (labilligi) miya po’stining biron qismidagi qo’zg’alishning tormozlanishi bilan yoki, aksincha, tormozlanishning qo’zg’alish bilan naqadar yengil almashinishidan iborat. I. P. Pavlov nerv sistemasining bu xususiyatiga ayniqsa katta ahamiyat bergan edi. «Ravshanki, eng muhimi ildamlikdir,– deydi u,– hayot o’zi deganicha qila beradi, hamma sharoitni o’zgartirib yuboradi, u juda ham o’zgaruvchan, kimki sergaklik bilan bu o’zgarishlarni darrov payqab ola bilsa, ya’ni ildam esga ola biladigan nerv sistemasi bo’lsa, o’sha yutadi». («Pavlovskiye sredы», II tom, 244-bet).

Yuqorida ko’rsatilgan belgilariga qarab, nerv sistemasi­ning quyidagi to’rt asosiy tiplarini ajratiladiki, bular, I. P. Pavlov fikricha, Gippokratning to’rtta temperament tipiga to’g’ri keladi:

a) kuchli muvozanatli va epchil tip. Serharakat tip. Bu tip sangvinik temperament asosini tashkil etadi.

b) kuchli, muvozanatli inert (sustkash) tip og’ir vazmin tip. Flegmatik temeperamentning asosini tashkil etadi.

v) kuchli, lekin muvozanatsiz, ya’ni qo’zg’alish tormozlanishdan ustun chiqadigan, qizg’in, jo’shqin, tip. Bu–xolerik temperamentning asosini tashkil etadi.

g) kuchsiz tip. Melanxolik temperamentning asosini tashkil etadi.

I. P. Pavlov nerv faoliyatinnng bunday tiplari odamlarga ham xos deb hisoblaydi. «Hayvonlar nerv sistema tip­larini klassifikasiyalashning elementar fiziologik asoslariga suyanib turib, deydi I. P. Pavlov ana shu tiplarni ko’pchilik odamlarga nisbatan ham qabul qilish lozim».

Shunday qilib, temperament, I. P. Pavlov ta’limotiga muvofiq, yuksak nerv faoliyat tiplarining kishi hulkida namoyon bo’lishidan iboratdir.

3. Temperamentning o’zgarishi

Ammo temperament haqida bayon qilingan bu fikrlardan odam temperamentining barcha xususiyatlari albatta nerv sis­temasining tuzilish xususiyatlari bilan qat’iy ravishda belgilanadi va o’zgarmaydi, degan xulosa chiqarish yaramaydi. Nerv sistemasining ma’lum bir tipi faqat shaxsda ma’lum sifatlarga moyillik vujudga keltiradi, unga zamin hozirlaydi, xolos. Temperamentga xos bo’lgan xususiyatlarni kishi o’z irodasi, istagi bilan o’zi o’stira oladi, birmuncha yo’qota yoki o’zgartira oladi. Kishi temperamenti xususiyatlaridagi bun­day o’zgarishlar kishining shaxsiy istagi bilangina vujudga kelib qolmay, balki, kishining hayot tajribasi jarayonida, atrof-tevarakdagi muhit ta’siri, asosan tarbiya ta’siri ostida ham vujudga keladi.

Nerv faoliyatining o’zi qandaydir o’zgarmaydigan bir narsa emasligini I.P..Pavlov takror-takror o’qtirib o’tgan. U nerv sistemasining faoliyati «turmush beradigan tarbiya ta’­siri bilan» o’zgarishi mumkin, va bir shaklga kirgan nerv faoliyati» faqat tug’ma nerv sistema tipi bilangina belgilanmasdan, balki organizm hayotining butun tarixi bilan ham belgilanadi deb hisobladi.

«Odam bilan hayvonning hatti-harakati, deydi I. P, Pavlov,–faqat nerv sistemasining tug’ma xususiyatlarigagina bog’liq bo’lib qolmay, balki organizmning individual hayotida unga doim ko’rsatilgan va ko’rsatilayotgan ta’sirlarga ham bog’liqdir, ya’ni, keng ma’noda olganda, doimiy tar­biya yoki o’rgatishga bog’liqdir. Buning sababi shuki, nerv sis­temasining yuqorida ko’rsatilgan xossalari bilan bir qatorda, uning eng muhim xossasi bo’lgan eng yuksak plastikligi ham to’xtovsiz kor qilib turadi. Demak, agar gap nerv sistemasining tabiiy tipi to’g’risida borar ekan, u vaqtda tug’ilgan kunidan boshlab mana shu organizmga ta’sir etgan va hozirgi vaqtda ham ta’sir etib turgan hamma ta’sirlarni hisobga olmoq kerak».(Polnoye sobraniye sochineniy, III tom, 2-kitob, 269-bet).

Kishining temperamenti o’zicha ayrim ravishda namoyon bo’lmaydi, u kishining xarakteri tarkibiga kiradi.

II. BOB. O’QUVChILARDA TEMPERAMENT, XARAKTERNING SHAKLLANISHI VA O’SISHI

2.1. O’QUVChILAR TEMPERAMENTI VA XARAKTERINI ShAKLLANIShIDA OILA MUHITI VA JAMOANING ROLI

Xarakterning o’sishida tarbiya va o’z-o’zini tarbiyalash asosiy rol o’ynaydi.

O’sib kelayotgan yosh avlodning xarakteri avvalo oilada va maktabda tarbiyalanadi. Bolalarning xarakterni tarbiyalashda katta mas’uliyatli vazifa ota-onalar, o’qituvchilar, bolalar boqchalari, kasb-xunar kollejlari va internat-maktablar tarbiyachilari zimmasiga tushadi.

Xarakterni tarbiyalash shundan iboratki, tarbiyachi maktab o’quvchisiga namuna bo’lishi mumkin bo’lgan kishilarni bolaga, o’quvchiga ataylab ibrat qilib ko’rsatadi; shu kishining qilayotgan ishlari, xatti-harakatlariga tarbiyalanuvchi e’tiborini jalb etadi va bu ish xatti-harakatlarning qaysi biri yaxshi, ijobiy, qaysi biri salbiy, yomon ekanligini aytadi. Tarbiyachi bolaning xatti-harakatlaridagi yaramas qiliqlarni yo’qotish va yaxshi, foydali odatlarni mustahkamlashga yordam beradigan vositalarni izlab topadi va ularni tatbiq etadi. Tarbiyaviy ish yana shundan iboratki, pedagog tarbiyalanuvchida muayyan ijobiy sifatlarni o’z xarakterida o’z-o’zi paydo qilish zaruriyati ongini uyg’otishi va bu ongni o’stirishi lozim.

Pedagog bolalarda xarakterni tarbiyalayotganida ularda tarbiyalanadigan temperamentni bilishi, har bir temperamentning ijobiy va salbiy tomonlarini bilishi zarur.

Agar temperament va uning tug’ma hususiyatlari o’z xolicha qolaversa, odamda yomon xarakter xislatlari tarkib topishi mumkin. Masalan, xolerik temperament odamni cho’rtkesar, qo’pol, o’zini tuta olmaydigan qilishi mumkin. Sangvinik temperament sabotsizlikka, diqqatni bir joyga qo’ya bilmaslikka sababchi bo’lmog’i mumkin bo’lganidek, flegmatik temperament sustkashlikka, loqaydlikka olib borishi mumkin. Melanxolik temperamentli kishida o’z kechinmalariga ortiqcha berilishlik, pismiqlik paydo bilishi mumkin.

Xarakterni tarbiyalash, jumladan, temperamentning ijo­biy tomonlarini o’stirishdan, uning salbiy tomonlarini va bu salbiy tomonlarni xarakterning ijobiy xislatlari bilan «almashtirishdan» iboratdir. Masalan, xolerik temperamentli bolalarni tarbiyalashda ularni o’ylab ish qilish, o’zini tuta bilish, atrofdagi odam­lar bilan yaxshi muomalada bo’lishga odatlantirish va ularda shu sifatlarni o’stirishga alohida e’tibor berish lozim. Sangvinik temperamentli bolalarni sabotli bo’lishga, diqqatini bir joyga qo’ya bilishga, ishga qunt qo’ya olishga, boshlagan ishni oxiriga yetkazishga odatlantirmoq kerak. Melanxolik temperamentli bolalarni odamga ko’proq aralashishga, jamoachilikka, ildam harakat qilishga odatlantirmoq, ularda shu sifatlarni tarbiyalamoq kerak. Flegmatik tem­peramentli bolalarni tashabbuskorlikka, faollikka, kishilarga el bo’lishga, quvnoqlikka odatlantirmoq lozim.

Xarakterning salbiy tomonlarini yo’qotmoq uchun, ijobiy tomonlarini tarbiyalab yetkazmoq uchun tarbiyalanuvchini o’z temperamentini o’zi idora qila bilishga o’rgatish lozim, uni shunday tarbiyalash kerakki, u temperamentini o’zi idora qilish zaruriyatini o’zi anglasin va haqiqatan uni idora qila olsin, temperamentiga bo’ysunmaydigan bo’lsin. O’z temperamentini idora qila bilish xarakterning muhim ijobiy xislatidir.

Xarakter tarbiyasini faqat temperamentning salbiy tomonlarini ayrim ijobiy sifatlari bilan almashtirishdan iborat deb tushunish yaramaydi. Xarakterni tarbiyalashda pe­dagog, avvalo muayyan idealni yoki davrimizning olijanob kishilari obrazini asos qilib olmog’i lozim. Bu ma’naviy boylikni, ahloqiy soflikni va jismoniy kamolotni o’zida garmonik holda mujassamlashtirgan yangi odamlardir. Bunday yangi odam xarakterining xislati ijtimoiy va shaxsiy hayotda halollik va rostgo’ylik, ahloqiy poklik, oddiylik va kamtarlikdir. Bizga yuksak ma’naviy fazilatiga ega bo’lgan, halol vijdonli kishilar, tetik va xushchaqchaq kishilar, qiyinchiliklardan qo’rqmaydigan, mustaqil jamiyat qurish yo’lida har qanday qiyinchiliklarga bardosh bera oladigan, ularni bartaraf qilishga tayyor turgan kishilar kerak.

Bola xarakterining tarkib topishida jamoaning tarbiyaviy roli nihoyat kattadir. Inson yakka, bir-biridan ajralgan tanho hayot kechirmaydi, muayyan bir jamoada, chunonchi, muayyan oilada, maktabda, sexda, kolxozda hayot kechiradi. Jamoa shaxs bilan jamiyat o’rtasidagi bog’lovchi zvenodir. Odamning faoliyati o’yin, o’qish va mehnati xuddi mana shu jamoada voqye bo’ladi. Jamoa shaxsning eng yaqin konkret muhiti bo’libgina qolmay, balki shaxsni tarbiyalaydi ham. Kishi xarakterining kerakli ijobiy xislatlari faqat jamoadagina tarbiyalanmog’i mumkin va haqiqatan ham jamoada tarbiyalanadi.

Har bir o’qituvchi va tarbiyachi bola xarakterining ayrim xislatlarini tarbiyalashda faqat jamoa orqali ta’sir etgandagina, ijobiy natijalarga erishmog’i mumkin.

Xarakterning tashabbuskorlik, qat’iylik, dadillik, sabotlilik singari ijobiy xislatlari bolalar boqchasidayoq bola o’yinlarida tarkib topa boshlaydi.

Bolada maktabgacha tarbiya yoshida tarkib topa boshlagan xislatlar maktab jamoasida o’sadi va yanada yaxshiroq mustahkamlanadi. To’g’ri uyushtirilgan maktab jamoasi sharoitida o’quvchilarda uyushqoqlik, intizom, saranjom-sarishtalik, o’z-o’zini tuta bilish, o’zini idora qilish, o’ziga nisbatan talabchan bo’lish kabi xarakter xislatlari tarbiyalanib yetishadi. Xarakter maktab ta’lim-tarbiyaviy ishlari va o’qituvchining har tomonlama ta’sirida, o’qituvchi boshchilik qilgan o’quvchilar jamoasi, kamolot yoshlar tashkilotlari ta’sirida, ijtimoiy foydali mehnatda tarkib topadi.

O’rtoqlari bilan yaqindan aloqada bo’lishda bolalarda o’z shaxsiy intilishlarini jamoa irodasiga bo’ysundirish ko’nikma va malakalarini o’stiradi, jamoachilik – o’rtoqlik va do’stlik hislariii taraqqiy ettiradi.

Keyinroq –maktabni (yoki oliy o’quv yurtini) bitirgandan keyin egallangan ixtisos va mehnat jamoasi inson xarakterining tarkib topishiga o’zini tarbiyalovchi ta’sirini ko’rsatadi.

Maktab va mehnat jamoasi sharoitida jamoa oldida qabul qilingan qarorni ( berilgan va’dani) yoki majbo’riyatni bajarish yuzasidan olingan o’zaro va shaxsiy majbo’riyatni xarakterni, jumladan, xarakterning irodaviy belgilarini tarannum ettirishning muhim vositasi deb hisoblamoq lozim. Buning samaraliligi shundaki, kishi o’zi uchun shaxsan qaror qabul qilganida u hyech bir qiynalmasdan o’z qarorini bajarilishini kechiktirishi yoki uni bajarishdan voz kechishi mumkin. Bordi-yu, u shu qarorni boshqalarga, bu ishni falon vaqtgacha sifatini yaxshilab bajaraman, deb va’da (majbo’riyat) tarzida ma’lum qilgan bo’lsa, o’zining bergan bu va’dasini bajarmasdan qo’ymaydi. Bunday hatti-harakat (bergan va’dani bajarmaslik) kishiga «nomunosib» hatti-harakatdek tuyuladi. Bu esa uning nomusiga tabiiy izzat-nafsiga tegadi. Bunday hollarda kishi o’rtoqlari oldida uyalib va juda noqulay ahvolga tushib yurishi mumknn. Kishi majbo’riyatni bajarmasa, noqulay ahvolga tushib qolish mumkinligini oldindan bilib, shunday hol yuz bermasligi uchun o’zining irodaviy faolligini ishga soladi va va’dasini o’z vaqtida bajaradi. Jamoa a’zolari oldida huddi shu tarzda ixtiyoriy ravishda berilgan va’dalar va olingan majbo’riyatlar o’z-o’zidan tirishqoqlik, matonatlilik, mas’uliyatni his etish va intizomlilik kabi iroda sifatlari tarbiyalash vositasiga aylanadi.

Jamoa sur’atda bajariladigan ma’lum bir mehnat faoliyati kishida ijobiy xarakter xislatlarini tarbiyalashga yordam beradi. Har bir kasb o’zining spesifikasiga ko’ra, kishidan alohida xarakter xislatlari bo’lishini talab etadi va bu xislatlarning o’sishiga yordam qiladi.

Kishi jamoa a’zosi sifatida boshqa odamlarga, mehnatga va o’z-o’ziga munosabatida o’z xarakterining har hil xususiyatlarini namoyon qiladi. Kishi jamoada muomala qilish jarayonida boshqalarning va o’zining xarakter xususiyatlarini bilib oladi. Xarakterning bir hili ijobiy, boshqa bir hili salbiy ekanligini ajratib oladi. Bunday sharoit kishini o’z xarakterni o’zi tarbiyalash, jumladan, o’z xarakterini qaytadan tarbiyalash yo’liga soladi.

Kishi xarakteri faqat pedagoglar tomonidan olib boriladigan tarbiyaviy ta’sir etishning samarasi bo’libgina qolmay, balki o’z-o’zini tarbiyalashining ham mahsulidir. Shu sababli har bir kishi ma’lum yoshdan boshlab o’z xarakteri va uning ayrim sifatlari uchun o’zi javobgardir. O’z xarak­terini tarbiyalashda u kishi avvalo yaxshi fazilatlarni, shaxs idealini o’zida tarbiyalab yetkazishni ko’zda tutmog’i lozim. Shu bilan bir vaqtda kishi o’z xarakteridagi salbiy tomonlarni o’zi tan olishi kamchiliklariga o’zi iqror bo’lishi kerak.

O’z kamchiliklariga o’zi iqror bo’lish kishi xarakterining ijobiy, progressiv xislatidir. O’z kamchiliklariga iqror bo’lish kishini o’z-o’zini tarbiyalash yo’liga boshlaydi. O’z kamchiliklariga iqror bo’lmaslik, ularni ko’rmaslik kishi xarakterining eng yomon xususiyatidir. O’z kamchiliklarini ko’ra bilmagan odam oldinga qarab harakat qilishga, o’sish va kamolotga yetishga layoqatsiz odamdir.

Yomon xislatlarni yo’qotishga faollik bilan kirishmasdan, o’zida ularning borligiga iqror bo’lishning o’zigina kifoya qilmaydi. Iqror bo’lish zaif iroda va xarakterning mavjudligidan dalolat beradi, xolos. Bunda tashabbuskorlik va iroda kuchini ham ishga solish kerak.

Maktab o’quvchisi xarakterining tarkib topishida o’z-o’zini tarbiyalash katta o’rin egallaydi. O’z-o’zini tarbiyalashga harakat qilish ko’p jihatdan atrofdagi odamlarning ta’siri va avvalo pedagogning ta’siri ostida tug’iladi va taraqqiy etadi. Tarbiyaviy ish o’sib kelayotgan yosh avlodda, jumladan o’z xarakterida muayyan ijobiy xislatlarni o’zi tarbiyalash zaruriyatini paydo qilish va o’stirish hamdir.

Ota-onalar, o’qituvchi va tarbiyachilar boshqa tarbiyaviy ishlar bilan bir qatorda bolalarga o’z kamchiliklarini bilib olish va bu kamchiliklarni yo’qotish uchun harakat qilish hamda o’zlarida ijobiy iroda va ahloqiy sifatlarni paydo qilish ustida mashq qilish zarurligini o’qtirishlari lozim.

O’z-o’zini tarbiyalashga intilishni paydo qilishda jamoaning roli katta. Ta’lim-tarbiya ishlari to’g’ri yo’lga qo’yilgan taqdirda o’rta yoshdagi maktab davrining birinchi yillaridayok o’quvchilarda o’z xarakterini o’zi tarbiyalashga intilish istagi sezilarli ravishda ko’rina boshlaydi.

O’smirlarda o’z-o’zini anglashning tarkib topishi asosida kishi shaxsiga xos bo’lgan yaxshi fazilatlarni o’zlarida paydo qilish masalasi tug’iladi. O’smirlar ko’pincha o’z harakatlarida faqat katta yoshdagi kishilarga yoki o’rtoqlariga taqlid qilibgina qolmay, balki har bir ishni o’z hohlaganlaricha qilishga, mustaqillikka, boshqalarga o’xshamaslikka intiladilar.

Albatta, bu davrda ham bolalarda mustaqillikni uyg’otish va uni qo’llab-quvvatlash bilan birga pedagoglar bola shaxsining tarkib topishi jarayonida ularni doim yo’lga solib turishlari kerak bo’ladi. Lekin tarbiyachilik bunda o’smirlarning o’z ijodiy faoliyatlarini, tashabbuslarini ustalik bilan yo’lga sola bilishlari va ularning o’z oldilariga qo’ygan maqsadlariga erishishda ko’rsatayotgan o’rinli qat’iyatliklarini bo’g’ib qo’ymasliklari lozim. O’smirlardagi faollik va mustaqillikka bo’lgan intilishini tegishli izga solmoq kerak.

Kishi shaxsiga xos bo’lgan yaxshi fazilatlarni o’zida paydo qilishga intilish yuqori sinf bolalarida yana ham kuchliroq bo’ladi. Bunday intilish o’z-o’zini anglashning yana ham o’sib borishi, ulardagi dunyoqarashning tarkib topishi va bu yoshdagi bola shaxsida g’oyaviy yo’nalishning shakllanishi munosabati bilan ayniqsa yaqqol ko’rinadi.

Katta yoshdagi maktab bolalari ahloq va xarakterning ijobiy xislatlari to’g’risidagi masalalar bilan juda ham qiziqadilar. Yigit va qizlarimiz kuchli va mustahkam irodaga ega bo’lishni istaydilar va shuning uchun ham ular, odatda, o’z iroda va xarakterlarini tarbiyalash hamda o’zlarida iroda va xarakter tarbiyalab yetkazish masalalari bilan juda ham qiziqadilar. Ular iroda, xarakterni o’stirish masalalariga oid leksiyalar tinglashni va suhbatlar o’tkazishni, shu masalalarga oid adabiyotlar o’qish va munozaralar o’tkazishni sevadilar.

Yigit va qizlarimiz, qat’iyat, sabot-matonat va qiyinchiliklarni bartaraf qilish, tamoyiliallik, dovyuraklik singari xarakter xislatlarini o’zlarida tarbiyalab yetkazishga harakat qiladilar.

Xarakterning irodaviy sifatlari tarkib topishida maktab o’quvchilari qiziqishlarining o’sishi katta ahamiyat kasb etadi. Ko’pchilik yigit va qizlarda yuqori sinflarida o’qiyotgan davrlarida muayyan hayot ideallari bunyodga keladi, ular o’zlarining bo’lg’usi kasblarini tanlab oladilar. Bu qiziqish va idealar sabot-matonatning o’sishiga, jasurlik, tashabbuskorlik, subutlilik kabi irodaviy sifatlarning taraqqiy etishiga imkon beradi.

O’quvchilarda xarakterning ijobiy irodaviy va ahloqiy sifatlari tarkib topishiga ularning dunyoqarashlari, jumladan ahloq tamoyillarini puxta egallab olishlari katta ta’sir ko’rsatadi. Agar odam o’zining kundalik kayfiyatlari va hatti-harakatlarini ana shu tamoyillar asosida baholab borsa, unda o’z faoliyatini o’zi baholash tufayli xarakterning tegishli belgilari ham tarkib topadi.

Yuksak irodaviy va ahloqiy sifatlari bilan hammaga manzur bo’lgan kishilar namunasi o’z-o’zida xarakter tarbiyalashning (umuman o’z-o’zini tarbiyalashning) juda muhim vositasidir. Odamlar o’z intilishlari va hatti-harakatlarida o’sha hammaga manzur bo’lgan kishilarga taqlid qilishlari kerak.

«Zoya Kosmodemyanskaya obrazi, - deb yozadi bir o’quvchi qiz, - hamma vaqt menga to’g’ri yo’l ko’rsatib turadi. Men hamma vaqt o’z hatti-harakatlarim yoki o’rtoqlarimning hatti-harakatlariga baho berayotganimda, zoya bizning o’rnimizda bo’lganida nima qilgan bo’lar edi, deb o’ylayman. Agar u bizning yo’limizni tutsa, demak, biz yaxshi qilganmiz, bordi-yu boshqacha yo’l tutsa, binobarin, biz xato qilgan bo’lamiz. Shu tamoyilga amal qilib ish tutish o’z xarakterimni tarbiyalashga yoram bermokda».

Uchuvchi Serov o’z do’sti va ustozi Chkalovga murojaat qilib shunday degan edi: «Men ko’p narsani sendan o’rgandim, bir vaqtlar men sening yurish – turishingga, qiliqlaringga, hamma narsangga taqlid qilar edim. Sen men uchun har doim ideal bo’lgansan va shunday bo’lib qolasan. Men sening - Chkalovning ta’siringda o’sdim, voyaga yetdim. Sen mening qalbimdan shunqor qalb egasi, ilmli inson ideali sifatida joy olding».

O’z-o’zini tarbiyalash bilan shug’ullanuvchi ko’pchilik yoshlarimiz N. Ostrovskiyning «Po’lat qanday toblanadi» romanining Pavel Korchaginni, B.Polevoyning «Chin inson qissasi»dagi Meressevni, A.Fadeyevning «Yosh gvardiya» romanidagi qahramonlarni va shuning singari kishilarni taqlid uchun hammaga namuna qilib oladilar.

Ota-onalar, o’qituvchilar, tarbiyachilar, bolalarga taqlid uchun misol bo’la oladilar, albatta. Shuning uchun ota-onalar ham, o’qituvchilar ham, tarbiyachilar ham o’z hatti-harakatlarida o’zbek kishisining ijobiy sifatlarini namoyish qilishlari lozim. Bunday sifatlarni namoyish qilish uchun esa kishining o’zi ularni egallagan bo’lishi kerak. So’zlar vositasida har bir narsa o’rgatilsa, namuna yordamida taqlidchanlikka qiziqish uyg’otiladi, deydilar.

Xarakterni tarbiyalash va o’z-o’zini tarbiyalashda faqat qanday xislatlarni o’stirish kerakligini anglab yetishning o’zigagina kifoya qilmaydi, ijobiy xarakter namunalarini bilishning o’zigina kifoya qilmaydi, ayrim xarakter hislarining qimmatli ekanligini tushunishgina ham kifoya qilmaydi, balki yana shu xislatlarga muvofiq ish qilish, bu xislatlarga ega bo’lish uchun ko’p mashq qilish ham kerak bo’ladi. Kishi xarakteri kishining faoliyatlarida, uning boshqalar bilan qiladigan munosabatlarida namoyon bo’ladi va ayni shu faoliyat va munosabatlarda tarkib topadi.

Insonning yaxshi xarakter fazilatlari Vatanimiz gullab-yashnashida faol ishtirok etish jarayonida tarkib topadi.

XX asrning yakuniy bosqichi umumbashariyat hayotida buyuk ijtimoiy o’zgarishlar va burilishlar davri bo’lib tarixga kirayapti. Bu o’zgarishlarning eng ulug’i SSSR deb atalgan kommunistik imperiyaning barbod bo’lishi va sobiq ittifoqdosh respublikalarning, jumladan, jumhuriyatimizning mustaqillik, milliy tiklanish va demokratik yo’liga kirayotganidir. Bu xalqlar insoniyatning hayotida sinalgan tabiiy – tarixiy taraqqiyot yo’li – bozor iqtisodiyotiga o’tyapti, bevosita jahon iqtisodiy – ijtimoiy oqimiga qo’shilyapti.

Ushbu o’lkan tarixiy jarayonlar kishilarning ruhiyatiga, xarakteriga, ahlok-odobiga, o’zaro munosabatlariga chuqur va ziddiyatli ta’sir ko’rsatyapti. Bu ta’sirlar xalqimizning milliy tiklanishi va milliy qadriyatlarigagina emas, balki kishilarimizning xarakter xislatlarini ham o’zgartirishga sabab bo’lmoqda.

Xarakter va uning shakllanishi, namoyon bo’lishi uchun kishilarimizni o’rab olgan muhiti, turli faoliyatlarga turlicha munosabatlar, yashab turgan jamiyatimizdagi munosabatlar sabab bo’ladi. Bu esa xalqimizda yangicha xarakter xislatlarining shakllanishiga, asrlar davomida avloddan-avlodga o’tib kelayotgan sahiylik, samimiylik, o’zaro hamkorlik, bir-biriga yordam, iffat, sharm-xayo, kamtarlik, mehmondo’stlik kabi sifatlar barqaror xususiyatlarga aylanib qolmoqda. Bu xususiyatlar yana avloddan-avlodga o’tadi va mazmun, sifat jihatidan o’zgaradi va u kishilarni o’z-o’ziga, jamiyatga, mehnatga, narsalar va hodisalarga bo’lgan munosabatlarda yangicha xarakter xislatlarni shakllantiradi.

Zahmatkash xalqimizning xarakteridagi irodaviy, ahloqiy va fahm-farosatga bog’liq bo’lgan xislatlar mustaqillikni mustahkamlashda yana ham rivojlandi. Xarakterning bu sifatlari terorizmga qarshi kurashda, diniy aqidaparastlik, vahobizm, hyezbi-tahrir, narkomaniya va shu kabi illatlarga qarshi kurashda yaqqol namoyon bo’ldi. Qancha begunoh kishilarning yastig’i quridi, lekin xalqimiz o’zining matonati, qat’iyati bilan o’z xarakterini namoyon qildi.

Hozirgi kunda laganbardorlik, hushomadgo’ylik, takobburlik, egaizm, tamoyilsizlik kabi salbiy illatlar o’rnini o’zaro muruvvat, hamkorlik, kishilarning hurmat qilish, ularga qo’llaridan kelguncha yordamlashish, mehr-sahovat, adolat, savobli ishlar qilish, xalol va haromni, vijdonni his qilish yaxshilik kabi ijobiy sifatlar shakllanib bormokda.

Bizda yangicha xarakter xislatlari tarkib topmoqda. Bu kishilarning mehnatiga yangicha munosabat, jamiyat manfaatlariga sodiqlik, mehr-muruvvatli bo’lish, yordamga muhtoj kishilarga iltifotli bo’lish kabi yuksak fazilatlar shakllanmoqda.

Kishilarimizning xarakter xislatlari ularni dunyoqarashi va e’tiqodlari bilan belgilanadi va ularning qiziqish, qobiliyatlari bilan mahkam bog’langandir. Dunyoqarash va e’tiqodlar Vatanimizga fidokorona muhabbat, jasorat, mehnatsevarlik, mardlik, sabot va rostgo’ylik singari xarakter xislatlarini shakllantiradi va nohakliklarga nisbatan sezgirlik singari xarakter xislatlarining vujudga kelishi, ko’proq kishining hissiyotlarida zohir bo’ladi. Kishi xarakterida markaziy o’rinni ishg’ol etadigan sifatlar mazkur odamning iroda sifatlari va ma’naviy qiyofasida ifodalanadigan sifatlardir.

Kishining xarakteri uning o’ziga xos xislatlarining majmuidir. Ana shu xislatlar orasida shu kishini jamiyat a’zosi sifatida xarakterlab beruvchi xususiyatlar eng muhim ahamiyatga egadir.

Kishidagi mustahkamlanib, uning shaxsiy xususiyatiga aylanib qolgan iroda sifatlari xarakterning iroda bilan bog’liq bo’lgan xislatlaridir. Shu sababli, xarakter haqidagi ta’limotda ham o’zini tuta bilish, dadillik, qat’iyat singari iroda sifatlari ustida yana to’xtalib o’tishga to’g’ri keladi. Lekin bu yerda biz ularning kishida ahyon-ahyonda ko’rinishi ustida emas, balki bunday sifatlar kishining shaxsiy fazilatlariga aylanib ketishligi to’g’risida, ularning ayrim kishi xarakteri xislatlari tariqasida namoyon bo’lishi haqida gapiramiz.

Kishining iroda bilan bog’liq bo’lgan xarakter xislatlari, odatda, undagi emosional xususiyatlar bilan muayyan nisbatda namoyon bo’ladi. Ba’zi odamlarning irodasi tuyg’u-hissiyotlarida ustun turadi. Bunday odamlar o’z maqsadiga yetishiga halal berish mumkin bo’lgan har qanday his-tuyg’ularini darhol bostira oladi. Odatda bunday odamlarni irodasi kuchli, mustahkam irodali odam deyiladi.

Shunday odamlar ham bo’ladiki, ularning hatti-harakatida hissiyot ko’proq o’rin oladi; bunday odamlar o’z hatti-xarakatlarida ko’pincha tasodifan tug’iladigan his-tuyg’ulari ta’siri ostida ish ko’radilar. Bunday odamlarning hissiyoti kuchli bo’lib, tasodifiy kayfiyat va tuyg’u-hissiyotga tez beriluvchan bo’ladilar, shu sababli ularning xarakteri hissiy xarakter deb ta’riflanadi. Ba’zi odamlarda esa irodaviy faollik undagi tuyg’u-hissiyotlar bilan birlikda «monand ravishda» namoyon bo’ladi, Masalan, mehnatsevarlik mana shunday xarakter xislatiga ega bo’lishdir. Mehnat faoliyati kishidan chidam va irodaviy zo’r berishni talab qiladi, buni esa unda mehnatga bo’lgan muhabbat hissi yengillashtiradi, mehnatni serunum qiladi. Iroda bilan tuyg’u-hissiyotlarning mana shunday nisbati bequsur, uyg’un xarakter alomatidir.

Odamlarning o’zaro, kundalik munosabatlarida ham, ish sharoitida ham kishi xarakteri to’g’risida gapirilganda, odatda, uning xarakter kuchi va mustahkamligi qay daraja namoyon bo’lishiga qarab hukm chiqariladi. Kishi xarakteridagi bunday xislat avvalo uning o’z mehnat faoliyatlari va hatti-harakatlarida ko’zlaydigan maqsadning aniqlik darajasidan iborat bo’ladi.

Kishidagi irodaviy faollik intilishdan boshlanishi, intilishlar esa qanchalik anglab olinganligiga qarab bir-biridan farq qilishi sababli, odamlar xarakteri ham, ularda qanday intilish ustun bo’lishiga qarab, bir-birlaridan farq qiladilar.

Ba’zi odamlarning qiladigan harakatlarida hali yaxshi anglab olinmagan intilish, ya’ni moyillik ustunlikni egallaydi. Bunday kishilarning intilishi, ko’pincha, noaniq, bemazmun bo’ladi. Bunday kishilar hamma vaqt nimanidir qidiradilar, nimanidir qumsaydilar, doimo ularga nimadir yetishmaydi, nimadir istaydilar, ammo uning nima ekanligini o’zlari ham bilmaydilar. Bunday odamlarni hyech narsa qanoatlantirmaydi. Ularda hamma vaqt zerikish, homushlik, «nolish», «tajribasizlik»ni ko’ramiz. Bunday odamlarda, ko’pincha, ko’ngli notinchlik, bezovtalik va hovliqish bo’ladi. Bunday odamlarning hatti-harakatlarida rejasizlik, tanglik ko’p bo’ladi.

Ba’zi odamlar nimaga intilayotganliklarini anglaydilar, lekin uni amalga oshirish uchun faoliyat ko’rsatmaydilar. Ular hamisha nimanidir qumsaydilar, noliydilar, o’zlarini va atrofdagi kishilarni tanqid qiladilar. Bunday odamlar orzu-xayollar (ko’pincha, «yaxshi» niyatlar) ga beriladilar, goho-goho g’ayratlari jo’sh uradi, ammo aslida ular faoliyatsiz, sustkash bo’ladilar.

Bunday xislatlar, asosan, tarixiy o’tmish kishilari xa­rakteri alomatlari bo’lib, zamonamiz kishilari xarakteridan uzoqlashib bormoqda.

Kishi xarakterining muhim ijobiy xislati maqsadga intilishdir, kishida muayyan hohish tariqasidagi batamom ang­lab olingan intilishning ustun turishidir. Bunday kishilar istaklari nima ekanligini, maqsadlari nimadaligini va unga erishish uchun nimalar qilmoqligi va qanday qilmoq lozimligini hamisha biladilar. Bunday kishilar aniq maqsad­ga ega bo’lib, shu maqsadga muvofiq harakat qiladilar. Iro­da bilan bog’liq bo’lgan xarakter xislati ayni vaqtda aql-farosat bilan bog’liq iroda xislati hamdir.

Xarakterning iroda bilan bog’liq bo’lgan xislati qat’iyatlilik va barqarorlikdir.

Ba’zi odamlarni biz qat’iyatli, barqaror deymiz, ba’zilarini esa qat’iyatsiz, mujmal, beqaror deb ataymiz.

Qat’iyatli, barqaror odam deb ortiqcha ikkilanmasdan, tez bir qarorga keladigan kishilarni aytamiz. Qat’iyat kishining shu o’rinda qay daraja aql-farosat bilan ish ko’rishiga qarab turli tus oladi.

Qat’iyatning o’zi, albatta, kishi yuksak g’oyaviy va ahlokiy tamoyillarga asoslangandagina ijobiy xislat bo’la oladi. Har doim muhokama qilib, asosli ravishda, kerak bo’lib qolganda shoshilmasdan, donolik bilan ish ko’radigan odamni aqlli, dono, vazmin odam deb aytamiz.

Lekin xarakteri e’tiborli bilan qat’iyatli bo’lgan kishilar ichida ayrim tuyg’ularga berilib, kayfiyatiga qarab tez, shoshqaloqlik bilan qarorga keluvchi kishilar ham bo’ladi. Bunday odamlar emosional, impulsiv tabiatli bo’lib, ular odatda, o’zlarining shoshmashosharliklari, yengiltakliklari va betayin bo’lishliklari bilan ajralib turadilar.

Qat’iyat ortiqcha ikkilanmasdan o’ylab, to’g’ri qaror chiqara olganda va ularni dadillik bilan amalga oshira bilgandagina kishi xarakterining ijobiy xislati bo’la oladi.

Kishi xarakteridagi bu xislat bir qancha narsa yoki imkoniyatlardan bittasini darrov, tezlik bilan ajratib olib hal etishni talab etiladigan va ba’zan tavakkal bilan jur’at qilishni talab etadigan murakkab bir vaziyatda ayniqsa yaqqol ko’rinadi.

Qat’iyatsizlik, jur’atsizlik salbiy xarakter xislatlaridandir.

Qat’iyatsiz, jur’atsiz kishi juda sekinlik bilan qaror chiqaradi, o’zining chiqargan bunday qarorlarinn ham, ko’pincha, vaqtida bajarmaydi. Bunday odam har hil imkoniyatli, ehtimolli va ayniqsa tavakkal bilan jur’at qilish talab etadigan ishlarni bajarishda o’z qarorining to’g’riligiga ishonmay, shubhalanadigan bo’ladi.

Barqarorlik qat’iyat bilan yaqindan bog’langan bo’lib, ijobiy xarakter xislatidir. Bunday xarakter xislatiga ega bo’lgan odamlar, odatda, bergan. qarorlarini o’zgartirmaydilar, bekor qilishmaydilar va bajarmay qo’ymaydilar. Bunday odamlar o’z so’zida, va’dasida turadigan, sahovatli bo’ladilar; ularning so’zi bilan ishi bir biriga mos bo’ladi. Bunday odamlar o’z so’zida mustahkam, ularga ishonsa, suyansa bo’ladi.

Beqaror odamlar deb, o’z qarorlarini tez tez o’zgartirib turadigan yoki aynib turadigan odamlarni aytamiz. Bunday odamlar o’z so’zida, vadasida turmaydilar, subutsiz bo’ladilar Bunday odamlarning so’ziga ishonib va umid qilib bo’lmaydi.

Xarakterning iroda bilan bog’liq bo’lgan eng yaqqol xislati kishi irodasining kuchi va mustahkamligida ifodalanadi. Bunday xislatlar har kimning xarakterida ham ma’lum darajada namoyon bo’laveradi, Xuddi shunday kuchli iroda va mustahkam xarakterga ega bo’lgan kishilarni bizda yuksak qadrlanadi.

Xarakterning kuchi va mustahkamligi o’zini tuta bilishlik, dadillik, chidam va matonatda ko’rinadi.

O’zini tuta bilish tariqasida namoyon bo’ladigan xarakter xislati kishining o’z hatti-harakatini nazorat qila bilishda, o’zini tuta bilishida, tasodifiy yuz beradigan ixtiyorsiz harakatlarini idora qila olishda, tilini tiya bilishda, muayyan sharoitda nojo’ya yoki zararli deb isbotlangan harakatlardan o’zini tiya bilishda ko’rinadi. Bunday kishilar vazmin, o’zini tuta biladigan bo’ladilar. Bunday odamlar saranjom sarishta bo’ladilar.

Xarakter kuchi dadillikda ham ko’rinadi. Dadil odamlar har qanday mashaqqat va to’siqlarga qaramay, ko’zlangan maqsadiga erishadigan bo’ladilar. Bunday kishilar boshlagan bir ishni o’z tinchligining buzilishiga, hatto o’zining hayoti uchun havfli bo’lishiga qaramay, oxiriga yetkazadigan, sabotli bo’ladilar. Bunday odamlar jur’atli, botir va jasur kishilardir.

Matonat shunday xarakter xislatidirki, bu xislatlarga ega bo’lgan odam sobit qadam, chidamli, ko’zlangan maqsadni amalga oshirishda duch kelgan hamma qiyinchiliklarga bardosh bera oladigan va ularni yenga oladigan bo’ladi.

Xarakter xislati tariqasida namoyon bo’ladigan matonat, sabotlilik ba’zi odamlarning barcha faoliyatlarida yuz bersa, ba’zilari esa o’zlari qiziqadigan ayrim faoliyatlari sohasidagina yuz beradi.

Matonatli kishilar boshlagan ishlarini hamma vaqt oxi­riga yetkaza oladigan bo’ladilar.

Matonatli odam muvaffaqiyatsizlikka duch kelib qolganda ruhi tushmaydi, aksincha, ko’zlagan maqsadga yetish yo’lida yanada qat’iyat bilan kirishib, yangi yo’l va vositalar izlaydi va maqsadiga erishadi.

Matonatli odamlar o’ziga va boshqalarga nisbatan talabchan bo’lish bilan ajralib turadilar. Bunday kishilar o’z kuchiga ishonadigan bo’ladilar. Bular mo’ljallangan narsani amalga oshirishda duch kelgan har qanday to’siqlarga qarshilik ko’rsata oladigan, sabotli bo’ladilar.

B unday kishilar chidamli, o’z maqsadlariga erishish yo’lida uchragan to’siqlarga qarshi kurashlarda jismoniy va ruhiy azob va musibatlarga bardosh beradigan bo’ladilar. Bu­lar sabr toqatli, har qanday sharoitda ham o’zini tuta ola­digan, dadillik, jasorat, matonat ko’rsatishga qodir odamlardir. Xarakter xislati bunday odamlar zo’r qahramonliklar ko’rsatishga qodir bo’ladilar. Ular o’z hayotini bir asosiy maqsadga bo’ysundirdi va har qanday mashaqqat va to’siqlardan qaytmay, asosiy maqsadi yo’lida kurashadi.

Bunday xarakterli odamlarga optimistik kayfiyat xos bo’lib, hayotga doimo shavq-zavq bilan qaraydilar, porloq istiqbolga zo’r umid bog’laydilar. Ular odamlarga, ulardagi bo’lgan imkoniyatlarga va o’z kuchlariga, mehnat imkoniyatlariga ishonadigan bo’ladilar.

Xarakterning salbiy xislatlaridan biri kishi irodasining bo’shlig’idir.

Iroda bo’sh yoki xarakteri zaif deb, hatto arzimaydigan to’siq va qiyinchiliklarni ham yenga olmaydigan odamlarni aytiladi, Bunday odamlar qo’rqoq, jur’atsiz bo’lib, ozgina qiyinchilik yoki muvaffaqiyatsizlikka duch kelsalar, o’zlarining qilayotgan ishlarini to’xtatishlari, o’z qarorlarini o’zgartirishlari, ko’zlangan maqsaddan voz kechishlari mumkin. Ular sharoit talab qilgan darajada sabot, sabr toqat, matonat va chidam ko’rsata olmaydilar. Bunday odamlar yuraksiz, landovur, dangasa, ko’ngli bo’sh bo’ladilar. Bunday odamlarning hatti-harakatlarini, odatda, o’zlaridan ko’ra ko’proq tashqi sharoit idora qiladi.

Bunday xarakterli odamlar umidsizlikka moyil bo’lib, hayotga, turmushga noshukurlik bilan qaraydilar. Ular hamma vaqt hamma yerda, hamma odamlarda faqat salbiy, yomon tomoninigina ko’radilar. Ularning fikricha, o’zlaridagi barcha shaxsiy kamchilik va yetishmovchiliklarga boshqalar aybdor. Bunday tipdagi ba’zi odamlar beparvo, ko’ngilchanlikka moyil bo’ladilar.

Bunday xarakter xislatlari bizdan yo’qolib bormoqda .

Kishida muayyan darajada namoyon bo’ladigan mustaqillik shaxsning iroda bilan bog’liq bo’lgan individual xususiyatlariga kiradi.

Bunday xarakter xislatlari: tashabbuskorlik, tanqidiy qarash va mas’uliyat his qilishdan iboratdir.

Tashabbuskorlik – xarakterning qimmatli xislati bo’lib, bu xislat ko’pchilik kishilarida ommaviy tus olgandir.

Tashabbuskor odam o’zining shaxsiy hayotida ham, ijtimoiy faoliyatlarida ham sharoitni, qo’yilgan talablarni ustalik bilan hisobga olib, o’rtaga yangi vazifalar qo’yadi, qo’yilgan vazifalarni hal etish yo’llarini, vositalarini topadi va bu vazifalarni bajarishda o’zi ham aktiv ishtirok qiladi, Tashabbuskor odam jamoa mehnatda davlat reja va topshiriqlarini amalga oshirishning eng samarali vosita va yo’llarini qidirib topadi, musobaqalar tashkil etadi, orqada qoluvchilarga yordam beradi. Tashabbuskor kishilar – faol kishilardir, ular novatorlardir.

Kishidagi tanqidiy ko’z bilan qarash xislati boshqalarning aytgan fikr va mulohazalarini diqqat-e’tibor bilan tekshirib ko’ra bilish qobiliyatida namoyon bo’ladi. Shunday xislatga ega bo’lgan odam boshqa kishilarning fikrlariga, qarashlariga, bergan maslahatlariga e’tibor bilan quloq solib

ularning hamamasini u, muayyan tamoyillar nuqtai nazaridan, yaxshilab o’ylab ko’radi, ijobiylarini qabul qiladi va foydalanadi, noma’qul, salbiy, foydasi bo’lmaganlarini asosli ravishda rad qiladi. Shunday xislatga ega bo’lgan kishi, boshqa odamlar aytadigan fikr va mulohazalarning hammasini dunyoqarash va ahloq tamoyillariga tayanib tekshirib chiqadi va maqullarini tanlab oladi.

Mas’uliyat his qilish shu odamning mustaqilligini ko’rsatuvchi tipik xarakter xislatidir. Mustaqil odam topshiriq yoki o’z tashabbusi bilan qilinayotgan ish uchun mas’uliyatni dadillik bilan ustiga oladi va boshlagan ishni oxiriga yetkazadi. U hamma vaqt adolatli tanqidni qabul qilishga, o’z xatosini bo’yniga olishga va uni tuzatishga tayyor turadi.

O’z-o’ziga tanqidiy qaraydigan kishi doimo o’zida mas’u­liyatni his qiladi va unga beparvolik yotdir. U erishgan narsasi to’g’risida emas, balki erishmagan narsasi haqida ko’proq o’ylaydi, u uchun muvaffaqiyat kelgusidagi ishga rag’bat stimuliginadir.

Tashabbuskorlikning, tanqidiy qarashning bo’lmasligi, o’z hatti-harakatlarida mas’uliyat sezmaslik kishidagi mustaqilsizlikning alomati, undagi xarakterning bo’shlig’ini ko’rsatadi.

Mustaqil bo’lmagan odam hamisha sustkash bo’lib, hammadan orqada qolib yuradi, o’zining to’mtoqligi bilan ajralib turadi. Bunday odamlar, odatda, o’z ishidagi muvaffaqiyatsizlikning sababini o’zidan qidirmay, obyektiv sharoitga to’nkaydilar. Ular boshqalar tomonidan qilinadigan tanqidni qabul qilmaydilar va o’z xato va muvaffaqiyatsizliklarining gunohkori deb boshqalarni hisoblaydilar.

Kishining intizomlilik tariqasida namoyon bo’ladigan xa­rakter xislati jamiyat talablariga ongli va ixtiyoriy ravishda bo’ysunishda ifodalanadi. Jumladan, intizomlilik belgilangan tartib-intizomlarga aniq rioya qilishda, o’z burchiga sadoqatli bo’lish bilan birga bergan va’dalarini vijdonan bajarishda ifodalanadi.

Intizomli odamga mustaqillik, tashabbuskorlik, ishchanlik va shu bilan bir vaqtda jamiyat manfaatiga va ahloq tamoyillariga bo’ysuna bilishlik xosdir. Belgilangan qoida va ahloqiy tamoyillarga bo’ysunmaydigan mustaqillik esa shaxsning o’zboshimchalik, o’zbilarmonlik, adabsizlik va ba’zan ahloqiy jihatdan chetga chiqib ketish singari salbiy sifatlarida namoyon bo’ladi.