Fanidan qisqacha konspekt

hisoblash uchun investitsiyalardan olinadigan daromadni bilish lozim. Bu daromadni 

topish uchun esa, mahsulot (xizmat) narxini yoki boshqacha qilib aytganda 

investitsiyaviy qo’yilmalar natijalarining qiymat bahosini bilish lozim. Bundan kelib 

chiqqan holda, natijaning qiymat bahosi bo’lmagan taqdirda, SDD va DIM 

ko’rsatkichlari yordamida loyihaning absolyut samaradorligini aniqlab bo’lmaydi, 

degan xulosaga kelish mumkin. Ammo, masala bunday qo’yilganda ham, SDD va 

DIM ko’rsatkichlarini hisoblash mumkin. Gap shundaki, bunda ikki xil variant ko’rib 

chiqiladi: birinchi (loyiha) va ikkinchi (nollik muqobil) variantlar. Bunday 

yondashuvda daromad ob’ektni ekspluatatsiya qilish xarajatlarini tejash bilan 

almashtiriladi, nollik variant bo’yicha investitsiyaviy qo’yilmalar esa, nolga 

tenglashtiriladi. Nollik variant bo’yicha qo’yilmalar haqiqatdan ham nolga teng 

bo’lgandagina bunday yondashuv to’g’ri bo’ladi. Nollik variantdagi masala 

yechimini ko’rib chiqaylik. Taqqoslama samaradorlik ko’rsatkichidan foydalanamiz: 

                                  

 

(10.2.5.) 

 

bu  yerda:  T

1

  va  T

2

 – taqqoslanayotgan variantlar bo’yicha yillik mahsulot 

tannarxi. 

K

1

=0 ekan, unda taqqoslama samaradorlik ko’rsatkichi Ye

s

  absolyut 

samaradorlik ko’rsatkichiga aylanadi va uni rentabellik (R) orqali belgilash mumkin, 

ya’ni: 


                                        

 

(10.2.6) 

 

Haqiqatdan ham, K

1

=0 bo’lsa birinchi variant bo’yicha amortizatsiya ham nolga 

teng, T

1

 esa,  X

1

ga teng bo’ladi (T

1

=X

1

). (X-xarajatlar). 

SHunday qilib, (X

1

-T

2

) yillik tejashga olib kelayotgan K (K

2

,  K

1

=0 da) kapital 

qo’yilmalari amalga oshirilmoqda. Kapital qo’yilmalar samaralimi yoki yo’qmi 

degan savolga quyidagi ko’rsatkich yordamida javob berish mumkin: 

                        

 yoki  


 

(10.2.7.) 

 

 

 

 

 

 

---

40 

 

Haqiqatdan ham, agarda rentabellik kattaligini S bilan taqqoslansa, unda K

2

 

samaradorligining sharti bo’lib 

 xizmat qiladi. 

Agarda ob’ektning xizmat muddati (T) dagi joriy xarajatlar tejamini hisobga 

olsak,  unda  loyiha  samaradorligi  quyidagi tengsizlik bilan  aniqlanadi: 

 

Ob’ekt xizmat ko’rsatish muddatidagi SDD: 

 

Kapital qo’yilmalar samaradorligini aniqlash uchun o’rtacha yillik sof daromad 

(annuitet) dan ham foydalanish mumkin. Annuitet yillik tejam kattaligidan kichik 

bo’lmasa, kapital qo’yilmalar varianti samarali hisoblanadi. 

                       

 

(10.2.8.) 

 

Loyiha samaradorligi darajasini esa, DIM ko’rsatkichi yordamida aniqlash 

mumkin. SDD

T

=0 dagi daromadlilik – bu DIMdir. 

  

Moliyaviy tahlillarda vaqt omilini hisobga olishga bo’lgan turli yondashuvlar 

qo’llaniladi. Eng tarqalgan uslub bu kelajakdagi ne’matlardan hozirgisi afzalliroq 

ekanligining  nisbiy darajasini aks ettiruvchi va taqqoslovchi funktsiya uslubidir. 

Amaliyotda, ko’p hollarda ushbu maqsad bilan murakkab foizlar ko’rinishidagi 

funktsiya qo’llaniladi. Bunday yondashuvda pullarning joriy va kelajakdagi 

qiymatlari murakkab foiz formulasi bilan o’zaro bog’langan: 

                              

S

n

 = S

o

 – (1 + r)

n

 

(10.2.9.) 

bu yerda:      

S

n

 

–pul mablag’larining  joriy summasi; 

S

o

  

-n ta bir xil vaqt oraliqlaridan keyingi pul mablag’lari summasi 

(pullarning qo’shilgan summasi); 

r 

–bir vaqt oralig’idagi daromadlilik stavkasi (foiz stavkasi). 

Buning ma’nosi shundaki, agarda r yillik daromadlilik stavkasiga ega bo’lgan 

ishga S


o

 so’m pul qo’yilsa, unda n-yildan so’ng biz S

n

 so’m pulga egalik qilishimiz 

mumkin bo’ladi. Va aksincha, joriy vaqtga keltirilgan, S

n

  kelajakdagi  pul 

summasining real qiymati, quyidagi formula bo’yicha baholanadi: 

 

(10.2.10.)

bu yerda:      

 

 

 

 

 

---

41 

 

d m

n

 

–diskont ko’paytiruvchisi; 

r 

-stavkasi  bo’yicha,  n  davriga  tegishli  bo’lgan  diskont 

ko’paytiruvchi quyidagi tarzda aniqlanadi: 

 

dm

n

 = 1/(1+r)

n

 

 

(10.2.11.) 

Demak, kelajakdagi daromadlarni joriy vaqt davriga olib kelish jarayoni 

diskontlash deyiladi, ya’ni, bugungi olingan bir so’m, bir yildan so’ng olinadigan bir  

so’mdan yanada yuqoriroq baholanishini aks ettiradi. Buning sababi faqatgina 

inflyatsiya emas, balki daromadlarni ko’paytirishning turli imkoniyatlari mavjudligi 

va ulardan voz kechish kelajakdagi muayyan pul summasini yo’qotish bilan tengdir. 

Diskont me’yorini tanlash investitsiyaviy tahlilning murakkab muammosidir. Bozor 

iqtisodiyoti sharoitlarida diskont me’yori birinchi navbatda korxona pul resurslarini 

ishlatish bo’yicha alternativ investitsiyaviy imkoniyatlarni aks ettirishi lozim. 

Diskontlash operatsiyasi investitsiyaviy loyihalar samaradorligini baholashda keng 

qo’llaniladi, chunki u vaqtning turli davrlariga tegishli daromad va xarajatlarni 

taqqoslash imkonini beradi.