Fanidan O’quv – uslubiy majmua

Atlas turlari. Atlas - arabchasiga «tuksiz», «silliq» degan ma’nolarni

anglatib, arqog‘i ham tabiiy ipakdan to‘qiladigan, abr usulida rangbarang naqshlar

bilan bezatiladigan bir yuzlama mayin matodir. Atlas to‘qish, undan foydalanish

tarixi miloddan avvalgi I-ming yillikning ikkinchi yarmiga to‘g‘ri kelsada, bu

san’atning rivojlanishi va ommalashuvi o‘rta asrlarga borib taqaladi. Bu davrda

239

Marg‘ilon atlasining nomi va turlari yetti iqlimga mashhur bo‘lib ketgan edi.
Shuning uchun ham shahar-ipak shahri deb nomlangan.

Atlasning tabiiy ipakdan to‘qilgan eng oliy navi «Sakkiztepki» atlas yoki

«Xonatlas» deb yuritiladi. «Xonatlas»ning barcha siri uning to‘qilishida bo‘lib, u

sakkiz tepkili dastgohda to‘qiladi.

12.1-rasm. Atlas turlari.


Adras - yarim ipak gazlama va shoyi to‘qishda Marg‘ilon yurtimizning yirik

shaharlaridan

Buxoro va Samarqand singari dunyoga tanildi. Sohaning eng

rivojlangan davri XVIII asr oxiri XIX asr boshlariga to‘g‘ri keladi. Shu davrlardan

hozirgi kunimizgacha saqlanib kelinayotgan «Sirg‘a», «Tomchi», «Sayqal»,

«Gulnomozshom», «Yahudiy», «Xosiyatxon» kabi atlas matolarining to‘qilishi
jihatidan bir-birlarini takrorlamaydigan rang-barang turlari yaratildi. Shulardan

«sirg‘a», «oltin teri», «bodom nusxa» kabi turlari butun dunyoga mashhur.

Marg‘ilon atlaslarining o‘z yaratilish tarixi va ma’no-mohiyati bor. «Navro‘z»

nomli atlas shod-xurramlik xuddi bayramona ruhni aks ettirgan bo‘lsa,

«Sohibqiron Amir Temur» nomli nusxada ikki xil tasvir bor. Birida toju taxt

saltanati namoyon etilsa, ikkinchisida go‘zal Samarqand tasvirga tushirilgan.

Buyuk alloma Ahmad al-Farg‘oniy tavalludining 1200 yilligiga atalgan atlasga
alohida jilo berilgan. Uning gullari sokin, lojuvard osmon gumbazida, xuddi

allomaning jahonga dong‘i ketgan shonu shuhrati kabi charaqlab turgan

quyoshning zarin nurlarini namoyish etadi.
240

12.2-rasm. Adras turlari.

Momolarimiz sevib kiygan «Bodom nusxa», «Adras», «Nigora», «Parpasha»,

«Qora atlas», «Bargi karam», «Chaqirim», «Nomozshomgul», «Qora ko‘zim»

xonatlas nusxalari hozirgi zamon ruhiga moslanib qaytadan ta’mirlandi. Natijada,

ko‘pchilik suyib kiyadigan pishiq va puxta matolar yuzaga keldi. Ularning har biri

shunday mahorat bilan ishlanganki, kishi e’tiborini beixtiyor o‘ziga jalb etadi.

Bir xil nusxadagi xonatlas to‘qilib tayyor holga kelgunga qadar 20 xildan

ortiq mehnat jarayonini bosib o‘tadi. Ayniqsa, atlasning xaridorgir chiqishida rang

tayyorlashning ahamiyati katta. Mahalliy xom ashyo ham arzon, ham tabiiy

mahsulotlardan bo‘lgan anor po‘stlog‘i, yong‘oq, shotut, tuxmak daraxtlaridan

olinadigan bo‘yoqlardan tezda o‘ng‘imaydigan, sifatli rangvorlar tayyorlash
mumkinligini mohir hunarmandlar ota-bobolarimiz tajribasidan foydalanib

o‘zlashtirdilar.

Atlasni dastlab to‘qib chiqargan usta, undagi naqshlarni quyosh botishi
paytida ufqdagi taram-taram bulutlarning turlicha tovlanishidan olgan, degan

rivoyat bor. Zero «Abr» so‘zi forscha so‘zdan olingan bo‘lib, bulut degan ma’noni

anglatadi. Shu bois ham atlasga gul soluvchi, nusxa yaratuvchiga «Arbandchi»,

ya’ni «Bulut bog‘lovchi» deb nomlanadi.

Ko‘hna Marg‘ilonda qanchadan-qancha ustoz arbandchilar o‘tganlar.
Shulardan Abdusamad ota, usta Xolmatjon, Muhammadjon Sobirov, Sharifjon

Husanov, Solijon ota Toshpo‘latovlardir.

241



(Ekskursantlarga atlas turlarini tomosha qilish va rasmga tushishlari uchun 5
daqiqa vaqt beriladi. Savollarga javob beriladi).