Fanidan O’quv – uslubiy majmua

Masjid ichkari qismida. Masjidning 213 ta (o‘ra) ustunli ichki maydoni

55x45 metr bo‘lgani holda, uning balandligi 4,5 metr. Besh mingga yaqin kishi

namoz o‘qishi mumkin bo‘lgan bu masjidda yog‘och o‘ymakorligi san’atining

qadimgi va eng chiroyli namunalari hozir ham o‘z vazifasini bajarib turibdi. Bu

ustunlarning ayrimlari XIII-XV asrlarda ishlangan bo‘lsa, ko‘pchiligi XIX-XX
asrlarga taalluqli. Bugungi kungacha saqlangan bu ustunlarning 12 ta eng

qadimgilari X-XII asrlarda ishlangan. Ustunlarning ko‘pligi, ularning ming yil

ichida ta’mirlanmaganligi xorazmlik yog‘och o‘ymakor ustalarining ishlariga baho

berish imkonini beradi. Agar e’tibor qilinsa, ustundagi naqshlarning turli-tuman va

bir-biridan chiroyliligi kishi diqqatini tortadi. Eng e’tiborli tomoni shundaki,

ustunlar qadimiylashib borgani sayin ulardagi go‘zallik ortib boradi. Bu go‘zallik

naqshlarning chuqurligi va mayin-nafisligidadir. X-XI asrda ishlangan ustunlarga

tarixiy ma’lumotlar yozilgan bo‘lsa, XV-XVI asrlarda ularga hadislar yozilgani

ma’lum bo‘ladi.

X
asrda

Xorazmga
kelgan
arab
sayyohlari
Al-Istahriy
va
Al-

Muqaddasiylarning guvohlik berishlaricha, masjid IX-X asrlarda bunyod etilgan.

Muqaddasiyning «Ahsan at taqosim fi ma’rifat al-Aqolim (mamlakatlarni

o‘rganish uchun eng yaxshi taqsimot)» asarida Xiva haqida shunday ma’lumotlar

185

keltirilgan: «Xiva cho‘l chekkasida joylashgan azim bir shahardir va daryodan

chiqarilgan kanal bo‘yidadir. Uning katta jome’ masjidi bor». Ushbu asarda Xiva

haqida berilgan tarixiy ma’lumot ham juda qimmatlidir, qarang unda yana

nimalarga e’tibor qaratilgan: «U yerda uzum, ko‘plab mayiz, qandolat, kunjut,

yo‘l-yo‘l matodan tikilgan kiyimlar, gilamlar, nafis parchalar, qulflar, rang-barang

kiyimlar, faqat kuchli odamlar foydalanishi mumkin bo‘lgan o‘q-yoylar, maxsus

pishloq, suzma, baliq yetishtiriladi. U yerda kemalar quriladi».

Ko‘pdan beri yashab kelayotgan xivaliklarning aytishlariga qaraganda,

ko‘hna masjid eskirib qolgan va uning o‘rniga ikki yuz yillar oldin xuddi o‘sha reja

asosida ancha kengaytirilgan hozirgi masjid barpo qilingan. Tarixiy ma’lumotlarga

qaraganda masjid 1788-yilda Abdurahmon Mehtarning katta o‘g‘li Abdurahimboy

tomonidan qayta qurilgan. Masjidning kunchiqar tomonidagi kichkina maqbaraga
Abdurahmon Mehtar dafn qilingan.

Masjid mehrobining o‘rtasida rangli bo‘yoqlar bilan anor daraxti va uning

shoxlarida pishib yetilgan mevalari tasvirlangan. Bu rasmning yasalishiga sabab,

qadimgi xorazmliklarning islomdan oldingi e’tiqodicha, ya’ni zardo‘shtiylik dinida

anorni qo‘liga ushlab turgan Anaxita tasviri hosildorlik xudosi sanalgan. Islom
keyin, anor guli yoki uning mevasi ayrim joylarda yasala boshlangan. Mehrobning

ikki yonida devorga o‘rnatilgan marmar toshlarga o‘ymakor xatlar bitilgan bo‘lib,

xatlarning birida masjid mulki va mablag‘i haqidagi vaqfnoma, ikkinchisida esa

masjid tarixiga oid ma’lumotlar keltirilgan. Ularda aytilishicha, vazir Abdurahmon

amri bilan 1203 hijriy (1788) yilda Kuyuk tom (hozirgi Qo‘shko‘pir tumanidagi
qishloq) va Bekobod qishloqlarida masjidga vaqf yerlar ajratilganligi va daromadni
xayr-ehsonga hamda masjid zaruriyatiga sarf qilish haqidagi xabarlar bor.