Fanidan O’quv – uslubiy majmua

3-ob’ekt.O’zbek milliy kashtachiligi

Hurmatli ekskursantlar! Sizga ma’lumki, Xiva gilamlari, Nurota kashtalari,

Buxoro zardo‘zi buyumlari, Marg‘ilon esa o‘zining shoyi-atlaslari-yu, do‘ppilari

va kashtachiligi bilan yetti iqlimga mashhur. O‘zbek milliy kashtachiligi amaliy

san’atning eng qadimiy turlaridan bo‘lib, u xalqning o‘z turmushini go‘zal qilish

istagi natijasida yuzaga kelgan. Kashtachilik san’ati nafaqat mamlakatimizda

balki, chet ellarda ham shuxrat qozongan. O‘zbek xalqi ustalari qo‘llari bilan

tikkan so‘zana, zardevor, gulko‘rpa, choyshab, do‘ppilari Germaniya, Belgiya,

Amerika Qo‘shma Shtatlari, Hindiston, Afg‘oniston kabi xorijiy mamlakatlarda
mashhur.

243

12.3-rasm. Samarqand kashtasi va Buxoro kashtasi namunalari.

O‘zbek kashtachiligi iqlim, tabiy sharoit muhiti bilan bog‘liq holda barcha

hunarlar bilan birgalikda rivoj topgan. Kashtachilik san’atining eng qadimiysi esa
saqlanmagan.
XIV-XV asrlarga mansub miniatyuralar orqali kashtachilikning juda

qadimdan rivojlanganligini ko‘rishimiz mumkin. XIX asrning ikkinchi yarmida

kashta tikish mashinasining ixtiro etilishi kashtachilik korxonalarining vujudga

kelishiga asos bo‘ldi. O‘zbek kashtachiligi qo‘shni xalqlar kashtachiligi ta’sirida

boyidi va rivojlandi. O‘zbek kashtachiligiga nazar solsak, unda hind, xitoy, rus,

afg‘on, qozoq, qirg‘iz va tojik kashtachiligining usul va uslublarini uchratamiz.

San’atda har bir millatning o‘ziga xos naqshlari bo‘ladi. O‘zbek

kashtachiligida o‘simliksimon, geometrik gul naqshlari ko‘p uchraydi. Islom

dinida tirik mavjudotlarni tasvirlashning man etilishi o‘z-o‘zidan kashtalarda

aksariyat hollarda o‘simliklar, gullarni tasvirlanishiga olib keldi. O‘simliklar tasviri

ko‘pincha yorqin rangdagi qushchalar tasviri bilan jonlantirilgan. Qo‘y shoxlari

motivi qo‘shaloq spiral qatordan iborat bo‘lib, jiyak yoki hoshiyalovchi bezak

sifatida qator barglar shaklida uchraydi. Bu qadimiy motiv ko‘pgina turkiy

xalqlarda tarqalgan bo‘lib, u butun borliq, doimiy harakat timsoli hisoblangan.

244






Ba’zida bu motiv bir vaqtning o‘zida bir nechta timsollarni, masalan, qo‘yning

buralgan shoxlari va bir-biridan tarmoqlangan juft o‘simlik jingalalarini eslatadi.

Qadimgi an’analarga ko‘ra o‘zbek qizlari, bo‘lajak kelinchaklar seplari

uchun har xil kashtachilik buyumlarini o‘zlari tayyorlashlari shart bo‘lgan.

Kashtalar qanchalik nozik, chiroyli bo‘lsa, qayliq shunchalik yuqori baholangan.

O‘rta Osiyoda kashtachilik juda keng tarqalgan bo‘lib, oilada har bir ayol kashta

tikishni bilishi kerak bo‘lgan. Shuning uchun har bir oila o‘zi uchun kirpech,

so‘zana,

dorpech,

oynaxalta,

choyxaltalarni

o‘zlariga

tikkanlar.

Bezak

buyumlarning turlaridan: so‘zana, choyshab, zardevor, gulko‘rpa, parda, belbog‘

(yostiq ustiga yopiladigan), do‘ppi, ko‘ylak, dastro‘mol, joynamoz, nimcha, maxsi

kovush, xaltacha va boshqalar badiiy did bilan bezatilgan. O‘tmishda bu kashtalar

oq va malla matolarga tikilgan. Keyinchalik shoyi baxmalga tikiladigan bo‘ldi.

(Ekskursantlarga kashtaning bitta gul nusxasini qo’lda tikib ko’rishlari
uchun 5 daqiqa vaqt beriladi).