Фанидан маъруза матни

24.5-расм. Ёнилғи сарфи ва солиштирма капитал сарф-ҳаражатларнинг ДЭС қувватига 
бўлган боғлиқлиги. 
 
ДЭС томонидан ишлаб чиқариладиган электр энергияси миқдори қуйидагича аниқланади: 
ДЭС
сн
ДЭС
ДЭС
о
k
Э
Э
1
.
 
МикроГЭС қурилишининг молиявий шароитлари ва уларнинг нарх кўрсаткичлари 
Ривожланиб бораѐтган давлатларда микроГЭСлар узоқда жойлашган, умумдавлат тизими 
билан боғлиқ бўлмаган районларни электр энергияси билан таъминлашнинг энг арзон ва қулай 
усули сифатида қурилади. Хитойда микроГЭСлар қурилиши учун кетадиган воситалар махаллий 
бошқарув органлари томонидан чиқарилади, лекин давлат томонидан ҳам қисман молиявий ѐрдам 
кўрсатилади. Қурилишни лойиҳалаш ишлари алоҳида округлар томонидан олиб борилади, шундай 
бўлсада, ишларнинг умумий назорати (координацияси) сув ресурслари вазирлиги департаменти 
томонидан амалга оширилади. Хитойнинг микроГЭСларни яратиш бўйича олган ютуқлари 
улкандир. 90 минг кичик ГЭСлар орасидан 60 мингтаси микроГЭСлар разрядига киради. Улар 
учун керак бўладиган жиҳозлар стандартлаштирилган бўлиб, 12 кВт қувватдан бошлаб 
қўлланилади. 
1990 йилнинг апрелида Эдинбург шаҳрида (Шотландия) кичик гидроэнергетикани 
лойиҳалаш бўйича бўлиб ўтган семинарда давлат қурилиши учун қуввати 500 кВт дан кичик 
бўлмаган гидроузеллар схемалари мос келади деган ҳулоса қабул қилинди. Кичик қувват 
(жумладан, микроГЭС) схемалари хусусий ишлаб чиқариш учун кўпроқ мосдир. 
Хусусий капиталнинг кичик гидроэнергетикага жалб этиилиши Осиѐ-Тинч океани 
регионлари давлатлари учун кўрилмоқда. Ушбу давлатларда аҳолининг катта қисми электр 
энергиясидан маҳрумдир. Масалан, Индонезияда аҳолининг 76%, Филиппин ва Ғарбий 
Малайзияда 50%, Тайландда 36% ни ташкил этади. Осиѐнинг ривожланиш банки ГЭСлар 
қурилишига 42 млн долл. миқдорида маблағ ажратган, бироқ ушбу маблағ камлик қилади. 
Россияга келсак, шуни айтиш керакки, бу ерда ҳам кичик гидроэнергетика махаллий ва 
регионал объектлар қаторига киритилган. Шунга кўра улар қурилишни молиялаш республикалар, 
автоном округлар, вилоятлар, тегишли корхоналар, фермер хўжаликлари ва жисмоний шахслар 
томонидан амалга оширилиши керак. МикроГЭСлар хусусийлаштиришга тўғри келувчи объектлар 
сонига киритилиши керак.
Давлат ҳужжатлари стимуллаштирилган бўлганига қарамай, микроГЭСларнинг ривожи 
Россияда ҳам, МДҲ давлатларида ҳам бошланғич даражададир. Кўпгина адабиѐтларда бундай 
ҳолатнинг сабаби сифатида микроГЭСлар учун керакли гидравлик куч жиҳозларининг нақд 
эмаслигини айтиб ўтишган. Билдирилган бундай фикрлар нотўғридир. МДҲ республикаларида сув 
оқимининг тури параметрларига мос келувчи жиҳозларни ишлаб чиқаришга тайѐр бир қатор 

---

корхоналар мавжуд. Лекин бошқа давлатларга қараганда бу ерда бундай маҳсулотга талаб унча 
катта эмас.
Давлатда бугунги кунда хусусийлаштириш тезлиги унча катта бўлмагани сабаб 
микроГЭСнинг ривожланиш тезлиги ҳам ўсмайди. МДҲ территориясида умуман эътиборсиз 
қолган минглаб тўғон, тегирмон ва бошқа гидротехник иншоотлар мавжуд. Бу ерларда эса ортиқча 
сарф-ҳаражатсиз гидравлик куч жиҳозлари ўрнатилиши мумкин. Фақатгина хусусий корхоналар 
ва айниқса янги пайдо бўлаѐтган фермер хўжаликлари бу жойлардаги ҳолатни яхшилаши мумкин. 
МикроГЭСларнинг иқтисодий кўрсаткичлари уларнинг ўрнатилган қуввати ва тайѐр напор 
фронти мавжуд ѐки аксинча мавжуд эмаслигига боғлиқдир. Охирги икки йил ичида Непал, Шри-
Ланка ва Перуда қурилган, қуввати 5÷100 кВт гача бўлган 40 та микроГЭСнинг нарх 
кўрсаткичларини статик қайта ишлаш натижасида қуйидаги нарх тақсимларида тўхталди: 
- қурилиш қисми………….28%; 
- электр қисми…………….30%; 
- механиқ қисми…………..33%; 
- ва бошқалар………………9%. 
МикроГЭС жиҳозларининг оптимал варианти учун ушбу ташкил этувчилар орасидаги 
боғлиқлик қуйидаги сонлар билан характерланади: 
- қурилиш қисми………….39,8%; 
- электр қисми…………….20,4%; 
- механиқ қисми…………..39,8/16%. 
Энерготизимдан узоқ масофада жойлашган вилоятлар учун микроГЭСдан арзонроқ ва 
ишончлироқ энергия манбаини таклиф қилиш қийин масала. Масалан, Қирғизистонда жойлашган, 
қуввати 1,5 кВт га тенг бўлган микроГЭС 3 йил давомида ишлаб (18000 соат) 22348 кВт 
миқдорида электр энергияси ишлаб чиқарган. Электр қабул қилгич сифатида кир ювиш машинаси, 
радиоприемник, музлаткич, овқат пишириш учун мўлжалланган электр плитаси каби механизмлар 
қўлланилган. Электр энергиясининг ортиб қолган қисми хоналарни иситиш учун ишлатилган. 
24.2 - жадвал