Fan yuqori malakali mutaxassislar tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi, ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiqaruvchi sohadir. Fan

Yevropada ijtimoiy va gumanitar fanlarning yuzaga kelishi.

 

         О‘rta asr universiteti fani sxolastika deb atalardi. Sxolastika о‘rta asrning asosiy fani hisoblangan teologiyada о‘zining eng yorqin ifodasini topgan edi. Sxolastikaning asosiy xususiyati biror-bir yangi narsani kashf etish emas, balki xristian dinining mazmunini tushuntirish va uni bir sistemaga solishdangina iborat edi. Xristian ta’limotining asosiy manbalari bо‘lgan muqaddas yozuv va muqaddas rivoyatga tayangan sxolastlar qadimiy faylasuflardan, asosan Aristotelga tegishli о‘gitlarni dalil qilib keltirib, о‘z fikrlarini isbotlashga harakat qilardilar. О‘rta asr ta’limoti Aristoteldan turli Xil murakkab mulohaza yuritish va xulosa chiqarish tarzida mantiqiy bayon qilish formasini qabul qilib oldi. О‘rta asr olimlari teologiya-falsafiy masalalar bilan shug‘ullangan paytlaridagina emas, balki tabiatni о‘rgangan paytlarida ham shaxsiy obrо‘-e’tibor g‘oyat katta rol о‘ynagan, lekin amaliy tajriba kichik miqyos kasb etgan edi. Masalan, о‘rta asr zamonlarida geografiya sohasida Aristotelning va boshqa qadimiy avtorlarning orbо‘-e’tibori begumon bо‘lib, uning tо‘g‘riligiga hech kim shak-shubha qilolmasdi. Meditsinada bir qancha bid’at-xurofotlar mavjud bо‘lib, bu bid’at xurofotlar asrlar bо‘yicha mustahkam saqlanib keldi, chunki о‘rta asrlar davrida Siviseksiya singari zaruriy eksperiment deyarli о‘tkazilmasdi va murdalar anatomiyasi bо‘yicha muntazam ish olib borilmasdi. Anatomiyaga doir ba’zi bir bilimlar-kо‘proq arab meditsina kitoblaridan olingan edi. О‘rta asrlar davrigacha yetib kelgan vrachlik ishlariga doir bir necha qadimiy traktatlar singari, arablarn_ing bu kitoblari ham Yevropada shak shubhasiz obrо‘-e’tibor qozongan edi.

         О‘rta asr davrida uch Xil maktab bor edi. Cherkov va monastirlar huzurida tashkil etilgan quyi maktablar elementar savodli dindor shaxslar — kliriklar tayyorlashni о‘z oldiga maqsad qilib qо‘ygan edi. Bu maktablarda lotin tilini (katoliklarning toat-ibodat qilishi shu tilda olib borilgan) о‘rganishga, ibodat qilish va duolar о‘qish tartiblarini о‘rganishga asosiy e’tibor berilar edi. Kо‘proq yepiskoplik kafedralari huzurida vujudga kelgan о‘rta maktabda yetti «erkin san’at»ni (grammatika, ritorika, dialektika yoki logika, arifmetika, geometriya, geografiya, astronomiyava muzika ham shunga kirardi) о‘rganish tajriba qilinardi. Birinchi uch fan trivium, sо‘nggi tо‘rttasi — kvadrivium deb atalgan. Keyinroq «erkin san’at»ni oliy maktabda о‘rganila boshlagan, unda bu fanlar kichik (artistik) fakultetdagi о‘qitishning mazmunini tashkil etgan. Oliy maktab dastlabki vaqtda «umumiy fanlar» deb atalgan, keyin, bu nomni bashqasi — universitetlar degan nom surib chiqargan. Birinchi universitetlar XIII asrda bir qismi teologiya va falsafa sohasida eng yirik professorlari bо‘lgan yepiskop maktablaridan, bir qismi xususiy muallimlarning —falsafa, huquq (Rim huquqi) va meditsina mutaxassislarining birlashmalaridan kelib chiqqan.

         Yevropada eng qadimiy universitet Parij universiteti bо‘lib, u XIII asrning birinchi yarmidayoq “erkin maktab» sifatida mashg‘ulot olib borgan. Parij universiteti XIII asrning ikkinchi yarmida va XIV asr boshlarida uzil kesil rasmiylashgan (Filipp II Avgust 1200 yilda Sorbonna huquqlari tо‘g‘risidagi yorlig‘i bilan ta’sis etgan). Ammo Italiyaning oliy maktablari--Rim huquqiga IXtisoslashgan Bolonya yuridik maktabi va Saler meditsina maktabi ancha ilgari, XI asrdayoq universitetlarning markazlari rolini о‘ynay boshlaganlar.

          Parij universiteti ustavi tо‘rtta fakultetdan: artistik, meditsina, yuridik va teologiya (diniy ruhda falsafa о‘qitish ham bunga kiradi) fakultetlaridan iborat bо‘lgan. Angliyadagi XIV asrda ta’sis etilgan Oksford va Kembrij universitetlari, Ispaniyadagi Salamank va Italiyadagi Neapol universitetlari Yevropadagi eng qadimiy universitetlar edi. XIV asrda Markaziy Yevropada — Praga, Qrakov, Geydelberg, Erfurt va Kyoln shaharlaridagi universitetlar barpo etildi. XV asrda universitetlar soni tez kо‘paydi. 1500 yilda butun Yevropada 65 ta universitet bor edi.

         О‘rta asr universitetlarida dars lotin tilida olib borilardi. Universitetda dars berishning asosiy metodi professorlar leksiyasi edi. Ilmiy aloqa qilishning tarqalgan formasi ilmiy tortishuv yoki ochiq munozaralar bо‘lib, bunday ilmiy tortishuv va ochiq munozaralar vaqt-vaqti bilan teologiya-falsafiy temalarda bо‘lardi. Ilmiy tortishuvlarda asosan universitetlarning professorlari qatnashardilar. Lekin sxolalar (studentlar) uchun ham shunday ilmiy tortishuvlar о‘tkazib turilardi (sxolalar — studentlar shkola latincha sо‘z bо‘lib, maktab demakdir). Yevropaning kо‘p mamlakatlariga yoyilgan ilmiy harakat, ya’ni ilk davrdagi sxolastika о‘z taraqqiyotida muayyan ijobiy natijaga ega bо‘ldi. Avvalo sxolastlar uzoqqa chuzilgan tanaffusdan keyin antik merosni о‘rganishni (antik madaniyatning ba’zi vakillari chunonchi, Aristotel kabi mashhur kishilar) yangidan boshlab yubordilar.

         Sо‘ngra, sxolastlar XIII—XIV asrlarda bilishning ba’zi bir eng muhim problemalarini ishlab chiqdilar. XI—XIII asrlarda Yevropada universallar, ya’ni umumiy tushunchalar tabiat tо‘g‘risida qizg‘in baxs davom qildi. Sxolastlarning ba’zilari, ya’ni nominalistlar , umumiy tushunchalar degan gap butkul yо‘q, balki sо‘zlar, nom demakdir, deb faraz qilardilar (latincha potep — nom ham ana shundan kelib chiqqan). Boshqalari, ularning raqiblari bо‘lmish realistlar, aksincha, umumiy tushunchalar haqiqatda mavjud bо‘lib, ular xususiy predmetlardan qat’i nazar, idealistik qarashlarni ochiqdan-ochiq rivojlantiradilar. Nominalistlarning realistlar bilan olib borgan munozarasi idealistlarning (Platon va uning maktabi) qadimiy falsafadagi materialistlar Demokrit, Epikur, Lukretsiy va h. k.) bilan eski munozaralarini qaytadan tikladi va yangi zamonda esa materialistlarning idealistlari bilan olib borgan bundan keyingi kurashini tayyorladi. Nihoyat, sxolastlarning kо‘plari universal olimlar bо‘lib, ular о‘sha mahalda barchaga mos keladigan fanlar bilan, shu jumladan, hali ibtidoiy holatda bо‘lgan tabiat fani bilan ham shug‘ullangan edilar.

         Parij professorlari: Parij universitetini ta’sis etishda katta rol о‘ynagan va о‘zining «erkin fikri» bilan oliy martabali cherkov ruhoniylarining keskin ta’nasiga duchor bо‘lgan Pyer Abelyar (1079—1142); Aristotelning va uning mantiqiy metodining samimiy muxlisi, qisman teologiya, qismantabiiy-ilmiy xarakterdagi bir qancha asarlar avtori Albert Buyuk (1193—1280) hamda tabiat va jamiyatni bilishning hamma masalalarini cherkov-diniy ruhda yoritgan о‘rta asr dunyoqarashining gо‘yo ensiklopediyasi bо‘lgan «Teologiya summasi» («Zitta Teologiya») nomli mashhur asar avtori Foma Akvinskiy, (1225—1274) о‘rta asr zamonlarining eng yirik sxolastlari hisoblanardilar. Foma Akvinskiy cherkov-xristian dogmatik ta’limotini sistemalashtirishdan tashqari, о‘sha zamonning eng muhim iqtisodiy masalalariga tо‘xtaldi, feodal doiralarning manfaatlari bilan shaharliklarning manfaatlarini (protsent haqida «adolatli baho» va h. k.lar tо‘g‘risida fikr yuritish) kelishtirishga harakat qildi. Holbuki, XIV asrning ikkinchi yarmida shaharliklarning salmog‘i endi ancha katta edi. Tabiat masalalariga eng katta e’tibor bergan sxolastlardan biri — ingliz olimi monax Rodjer Bekon (1214—1292) bо‘lib, u tabiatni tajribaviy yо‘sinda о‘rganish zarurligini birinchi marta kо‘tarib chiqqan edi. Xalqaro miqyosda mashhur bо‘lgan sо‘nggi eng yirik olim-sxolast Duns Skott (1260—1309) bо‘lib, u Oksford va Parij universitetlarida dars berardi. Duns Skott e’tiqod bilan bilim о‘rtasidagi, ya’ni din bilan fan о‘rtasidagi farq masalasini boshqa sxolastlarga qaraganda keskinroq qilib qо‘ydi. U о‘zining ba’zi bir traktatlarida, materiya fikr qilish qobiliyatiga ega bо‘lsa ajab emas, degan fikr bildirdi.

         Dunyo matematika bilan tabiatni о‘rganishga katta e’tibor qildi. XIV asrdan, xususan XV-XVI asrlardan e’tiboran sxolastika orqaga ketadi. Tabiat bilan antik adabiyotni yanada о‘rganish sxolastlardan tashqari bordi. Sxolastika teologiyaning maddohlik-dogmatik masalalarida uzil-kesil IXtisoslashib, ilmiy taraqqiyotning yanada olg‘a qadam qо‘yishiga monelik qildi va tug‘ilib kelayotgan yangi burjuaziya vakillari bо‘lmish gumanistlar bilan qattiq kurashdi.

         О‘rta asrlar zamonida sxolastikadan tashqari, yana bir oqim, ya’ni sxolastlar bilan qizg‘in kurash olib borgan oqim ham mavjud edi. Bu oqim — mistika edi. Masalan, Abelyarning zamondoshi, ikkinchi salib yurishining sobiq tashkilotchisi Bernard Klervosskiy (1091—1153) Abelyar bilan qattiq kurashdi. XIV—XV asrlarda nemis mistiklari Iogann  Tauler (1300—1361) bilan Foma Kempiyskiy (1379—1471) eng kо‘p nom qozongan edilar. Tauler bilan Kempiyskiy asarlari boshqa mamlakatlarga ham tarqalib, bir necha bor nashr qilingan. Mistiklar Aristotel ta’limotini о‘rganish va din asoslarini mantiq jihatdan isbot etish zarurligini rad etdilar. Ular, diniy qoidalar faqat «mushohada qilish», ya’ni biror-bir «majusiy fan» yordamisiz ibodat qilish va xudojо‘ylik yо‘li bilangina о‘zlashtiriladi, derdilar. Mistiklar anna shu taxlitda maydonga chiqib ochiqdan-ochiq reaksion mavqeni egalladilar. Ammo mistiklar sxolastlarga qaraganda oz soni tashkil qilganliklari sababli mistiklar teologiya va falsafiy obrо‘-e’tibori bilan bog‘langan edilar, mistiklar orasida ba’zan demokratik kayfiyatdagi mutafakkirlar paydo bо‘lib, ular о‘z «mushohadalari»da va «mulohazalari»da feodal tartibning о‘zining asl mohiyatiga tanqidiy nazar bilan qarab, bu tartibning «abadiyligi» va «adolatliligi»ni rad qilardilar hamda «yangi zamonlar» kelishini, «buyuk tо‘ntarish» yaqin qolganligini, «yer yuzida tangri hukmronligi» qaror topajagini oldindan karomat qilardilar. Masalan, XVI asrda bо‘lg‘usi cherkov reformatsiyasining eng kо‘zga kо‘ringan radikal rahbarlariga ta’sir kо‘rsatgan mistik italiyalik IoaXIm Kalabriyskiy (yoki Florskiy ) (1145—1202) bо‘lib, u tez orada yer yuzida xususiy mulk bо‘lmagan, ekspluatatsiya ham bо‘lmagan mukammal «ming yillik hukmronlik» davri qaror topajagini oldindan aytgan edi.

 

Nazorat savollari:

Birinchi universitetlarning tashkil topishining sabalari?

Xristian falsafasining mohiyati?

Dastlabki qomuslarning Yevropada vujudga kelishi.

О‘rta asrlar xо‘jaligida mehnat qurollarining xarakterining о‘zgarishi asosiy sabablari?

         VIII-IX asr Fan tarixida buyuk burilishi asri bо‘ldi. Adam Mets tomonidan «Musulmon Renessansi» deb atalgan bu hodisa tayin tarixiy shaxslar - siyosiy muhitning yaratilishi  Xorun-ar Rashid va ayniqsa uning vorisi Al-Ma’mun  nomi bilan, fandagi uyg‘onish esa Muhammad ibn Muso, al-Xorazmiy kabi olimlar nomi bilan bog‘liq. Birining homiyligida «Bayt-ul Hikma » Bog‘dod akademiyasi tashkil etilgan bо‘lsa , ikkinchisining rahbarligi va shaxsiy ilmiy jasorati tufayli fan yana taraqqiyot kо‘chasiga chiqdi. Bu kо‘cha borgan sari  shoh kо‘chaga aylandi. Alal oqibat-bugungi dunyo tamadduniga olib keldi.

         Yevropaliklar  «Arab fani» yoki «Musulmon Sharqi fani» nomi bilan atashini rasm qilgan hodisada aslida barcha musulmon о‘lkalarining vakillari ishtirok etgan, ayniqsa, Movaraunnaxr  olimlarining hissasi ulkan. «Musulmon Renessansi» Al-Ma’mun  akademiyasidan boshlanib Ulug‘bek akademiyasi bilan  tugaydigan yetti asrlik davrni qamraydi. Bu davr haqida gap ketar ekan, Sharq olimlarnining uch buyuk Xizmatining qayd etish lozim.           Birinchidan - ular Yunon Fani yutuqlarini yо‘qolib ketishidan saqlab qoldi.  Yunon olimlari asarlarning mutlaq kо‘pchiligi faqat arabchaga tarjima orqali yoki ularning mazmuni Sharq olimlarining asarlarida  yetib kelgan.

         Bir ibratli misol Arximedning «Lemalar kitobi»ni Sobit ibn Qurra (836—901 y) arabchaga о‘giradi va sharhlaydi, oradan 100 yil о‘tgach Al-Kо‘hiy uni kengaytiradi,  yana 50 yildan keyin an-Nasaviy qisqartiradi, nIXoyat, 1659 yilda an-Nasaviy qо‘lyozmasini Foster lotinchaga tarjima qilib Londonda chop ettiradi.

         Ikkinchidan, Musulmon olimlari yunon, hind, eron, xorazm, bobil, Misr va boshqa hududlarda jamlangan bilimlarni sintez qiladi-saraladi. Bu mintaqalar qatoriga muayyan darajada Xitoyni ham qо‘shsa bо‘ladi. Garchi Xitoy fanining yutuqlari (mas, matem. oid «о‘n kitob») Yaqin va О‘rta Sharqda ma’lum bо‘lgani haqida tayin tarixiy ma’lumotlar topilmagan bо‘lsa ham bilvosita dalillar farazimizga asos beradi. Mas, 1267 yilda Jaloliddin degan astronomning Xonbaliqqa taklif qilingani, Marog‘a rasadxonasida esa Fao Munchi ismli olim ishlagani ma’lum. Yoki Fan taraqqiyotida beqiyos о‘rin tutgan qog‘oz ishlab chiqarishni olaylik. U aynan Xitoydan Markaziy Osiyo orqali Yaqin Sharqqa , undan sо‘ng Yevropaga tarqalgan.

         О‘rta asr Sharq olimlarning uchinchi buyuk Xizmati - fan yuksalishini navbatdagi bosqichga kо‘tarish, jumladan, Yangi Fan sohalariga asos solishdan iborat. Algebra (Al-Xorazmiy), trigonometriya (Abul Vafo, Nasriddin Tusiy), farmakologiya (Ibn Sino, Abu Bakr Roziy), mineralogiya (Al-Kindiy va Beruniy), geodeziya (Beruniy) shular jumlasidandir. Bu о‘rinda falsafa va boshqa gumanitar fanlar borasida tо‘xtab о‘tishga hojat yо‘q. Lekin tabiiy fanlar sohasidagi ayrim faktlar bag‘oyat diqqatga sazovor.

         Yaqin-yaqingacha Sharq olimlari asosan nazariy mushohada va passiv (mas, astronomik) kuzatuvlar bilan shug‘ullangan, faol (tayin maqsadga yо‘naltirilgan) tajriba asosida fanni rivojlantirish XVI asrdan Yevropada boshlangan, degan g‘oya – yevropatsentrizm hukmron edi. Lekin tarixiy dalillar bu da’voni rad etdi va aksincha, faol tajriba g‘oyasini ham Yevropa Sharqdan  о‘zlashtirganini isbotladi. Bir qator olimlar о‘rta asrlar islom  dunyosini  fanda- fizikaning mexanika, optika sohalarida hamda kimyoda tajriba vositasida muhim natijalariga erishganini qayd qiladi.

         X-XI asrlardan boshlab «musulmon fani» yutuqlari Yevropada tarqala boshladi. Bunda savdogarlar va sayyohlardan tashqari atay ilm istab yо‘lga tushganlarning Xizmati katta. Mas, afrikalik Konstantin (1087 y.vaf.et.), batlik Adelard, kremonalik Gerardro (XIII asr) kitoblarni arab tilidan lotinchaga tarjima qilishni, «Magistr A» taxallusli olim (XIII asr), pizalik Leonarda (1180-1240 y.) esa qayta ishlab yozishni boshlagan.

         О‘rta asrlar degan ibora Uygonish davrida kelib chiqqan bо‘lib, ikki buyuk madaniyat , yorqin hayot antik davri va uyg‘onish davrining oralig‘i mudXIsh qoloqlik, diniy jaholat hukmron  bо‘lgan davr deb hisoblangan. О‘rta asrlar  ham  о‘z navbatida ilk va yetuk davrlarga bо‘lingan.      

         XIII-XIVasrlarda Yevropa mamlakatlarining ijtimoiy-siyosiy,  mafkuraviy taraqqiyoti chetdan bu о‘rinda Sharqdan bо‘lgan ta’sirini о‘zlashtirish darajasiga kо‘tarilgan edi. Yevropa Sharqdan ilm, falsafa, ayniqsa Aristotel ta’limotini о‘zlashtiribgina qо‘ymay Sharq xalqlarining  ming yillik madaniyati tanishib, uni о‘zlashtirib boshlaydi.   

         SXOLASTIKA (yun. scholastikos - maktabga, olimga oid) — diniy dunyoqarashni nazariy asoslashga intiluvchi diniy falsafa. О‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropada taraqqiy etgan. U ilohiyot-aqida asoslarini ratsionalistik meto­dika va formal mantiq masalalari («masala talashish») b-n bog‘laydi.

 Sxolastika sо‘zining lug‘aviy ma’nosi «maktab», «о‘qiydigan joy» kabilarni anglatadi. Sxolastlar deb  Buyuk Karl saroyidagi, saroy maktab-laridagi о‘qituvchilarni hamda dinni о‘qitishda falsafadan foydalangan о‘rta asr ilohiyotchilarini ataganlar. Bular haqiqatni yangidan qidirmaganlar, balki mav-jud haqiqatni mantiqiy yо‘llar bilan isbotlashga harakat qilganlar.

Sxolastika — bu ilohiyotni ratsionallashtirishga bо‘lgan о‘rinishning yangi kо‘rinishidir.  E’tiqodni tafakkur bilan mustahkamlash maqsadida ilohiyot muqaddas kitoblar falsafiy nuqtai nazardan tadqiq qilinishi kerak, deb hisoblagan. Muqaddas kitob sо‘zlarini Aristotel deduktiv logikasi yordamida sistemalashtirish va yangi kashf qilingan Aristotel falsafasi bilan uyg‘unlashtirish kerak, deb hisoblangan. Sxolastika Aristotel falsafasining Yevropaga kirib kelishining asosiy sababidir. V asrda Boetsiy tomonidan tarjima qilingan bir necha asarlargina mavjud edi. Uning dunyoqarashi haqida lotin tilidagi tarjimalardan juda kam ma’lumotga ega edilar.

XIII asrga kelib G‘arbiy Yevropada Aristotelning lotin va arab tilidan tarjima qilingan asarlari bilan kengroq tanishdilar. Buyuk arab mutafakkiri Ibn Rushd (Averroes -1128—1198) ning tarjima va sharhlari 1200 yildan Yevropaga Ispaniya (Andaluziya) orqali kirib keldi. Xuddi shu davrda Yevropaga mashhur  yahudiy mutafakkiri  Moisey  Maymoniy (1135—1204) tomonidan qilingan tarjimalar ham kirib kela boshladi.

Sxolastikaning tarqalishiga yana bir sabab — muqaddas kitoblarni о‘rganish uchun ayrim monax ordenlarining falsafaga qiziqishi bо‘ldi.  Masalan, Foma Akvinskiy, uning ustozi Buyuk Albert Dominikan ordeni monaxlari, Vilyam Okkam va Bonavetura, fransiskan ordenlari monaxlari edi. XIII asrda vujudga kelgan universitetlar yangi ilmiy yо‘nalishga boshpana bо‘ldi va tez orada ilohiyotni mantiq va tafakkur yordamida о‘rganishning dasturi ishlab chiqildi. Masalan, Parij universiteti  Abelyar davrida sxolastikaning yetakchi markaziga aylandi. Sxolastlar asosan haqiqatni qidirish bilan emas, balki mavjud bо‘lgan umumiy haqiqatni ratsional taxlil qilish bilan shug‘ullanganlar. Ular uchun haqiqatga qanday usul bilan erishilmasin, muqaddas kitoblarga e’tiqod usuli bilanmi yoki falsafiy mantiq usuli bilanmi, bundan qat’i nazar, haqiqatning garmonik tarzda yaxlit bо‘lishi shart qilib qо‘yilgan.

  О‘rta asr tafakkuri faqat siyosiy va cherkov birligiga erishishnigina emas, balki falsafada birlikka ham erishishni xoxlagan. XIV asrda Yevropada Aristotel falsafasining kirib kelishi sxolastlarni bu masalani bajarishga undadi. Sxolastlar uchun dalillar mutlaq, ishonchli va muhumdir. Ular ta’limotining mazmunini Bibliya (Tavrot va Injil), e’tiqod ramzlari, cherkov otalarining asarlari tashkil etardi. Ularning maqsadi esa e’tiqod aqlga mos keladimi, degan savolga javob berish bо‘lgan.

UNIVERSITET (lot. universitas – yig‘indi, majmua) — tabiiy, ijtimoiy va gumanitar yunalishda yuksak malakali mutaxassislar tayyorlashga yо‘naltirilgan    kо‘p    tarmoqli oliy о‘quv-ilmiy muassasa. Universitet о‘z bitiruvchilarining kelajakdagi ilmiy-amaliy va pedagogik faoliyatlari uchun chuqur nazariy tayyorgarlik kо‘rishlarini ta’minlaydi.

О‘quv va ilmiy tadqiqot ishlarining uzviy ravishda qо‘shib olib borilishi Universitet ta’limining asosiy о‘ziga xos jihatidir. Universitet musulmon Sharqidagi oliy Madrasa yoki madrasai oliya (k,. Madrasa) maqomiga tо‘g‘ri keladi. Yaqin Sharq mamla­katlarida dorilfunun deb ataladi.

   О‘rta asrlar Yevropasida dastlab turli sherikchilik birlashmalari, savdogarlar gildiyalari, sanoat-tijorat sexlari va boshqa shirkatlar Universitet deb yuritilgan. Yevropada Universitetning yuzaga kelishi muayyan iqtisodiy taraqqiyotga erishilganligi, shaharlarning kо‘payishi, hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi, madaniyatning yuksalishi, shuningdek, ilm-fanning taraqqiy etib, turli falsafiy oqimlarning paydo bо‘lishi b-n bog‘liq.

   Maorif va mantiq markazi bо‘lgan universitetlar Yevropada 1200 yildan vujudga kela boshladi. 1400 yilda Yevropada 76 ta universitet bor edi. Universitet dastо‘rining aksariyatini sxolastika darsi tashkil qilardi. Kо‘pchilik mashhur universitetlarga shu yillarda asos solingan. Universitetlar tashkil bо‘lishi va rivojlanishining bir necha sabablari bо‘lgan.

 Marsion Kapelli 425 yidtsa Rimda trivium va kvadriviumdan dinda foydalanishni ishlab chiqdi. Triviumga grammatika, ritorika va logika kiradi. Kvadriviumni geometriya, arifmetika, astronomiya va musiqa tashkil etar edi. Trivium ruhoniylar uchun notiqlik san’atini samarali о‘qitish uchun foydali va zarur edi. Kvadrivaium esa cherkov bayramlari vaqtlarini aniqlashga yordam berardi. Bu mashg‘ulotlar Buyuk Karlning maktabida olib borilardi. Bu mashg‘ulotlar 550—1100 yillardagi monastir maktablarini eslatar edi.

     Oliy maktablarning boshqa markazlari yepiskoplarning cherkov kafedralarida mavjud edi. Masalan, Parij universiteti Parij Momo Havo cherkovining maktab kafedrasi asosida tashkil qilingan.

     Universitetlar vujudga kelishining ikkinchi sababi  mashhur olimlar faoliyatiga borib taqaladi. Masalan, XI asrda Irneriy Rim huquqshunosligining mashhur tadqiqotchisi sifatida taniladi va Bolonya shahriga talaba va qiziquvchilar uning ma’ruzalarini eshitish uchun oqib kela boshlaydilar. Tez orada u yerda Bolonya universiteti tashkil qilinadi. Abelyarning о‘qituvchilik shuhrati Parij universitetining vujudga kelishiga sabab bо‘ladi. Universitetlar, shuningdek, talabalarning chiqishlari yoki kо‘chib yurishlari bilan ham vujudga kelgan.

XIII asrning о‘rtalarida Angliya va Fransiya qirollari о‘zaro nizolashib qoladi va angliyalik talabalar Parij universitetida о‘zlariga yomon munosabatda bо‘lmoqdalar, deb hisoblab, 1168 yilda Angliyaning Oksford shahriga kо‘chib ketadilar. Mashhur Oksford universiteti kо‘p jihatdan shu tufayli vujudga kelgan. Kembridj universiteti esa talabalarning g‘alayoni va ularning 1209 yilda Oksforddan Kembridjga ketishlari tufayli vujudga kelgan.

«Universitet» («universitas») sо‘zi talabalar va о‘quvchilarning uyushmasi  gildiya  ma’nosini anglatgan. Ular Janubiy Yevropadagi universitetlar namunasida tashkil qilinib, shaharliklar haqoratidan yoki о‘qituvchilar hujumidan himoya qilish maqsadida tuzilgandi.

    Universitetlar qirol yoki hokimlardan yer, о‘qish va yotoqxonalarga mо‘ljallangan binolar uchun joy, turli imtiyoz va majburiyatlar olganlar. Agar Bolonya universiteti huquqni tadqiq qilishda mashhur bо‘lsa, Salerno universiteti tibbiyot sohasidagi tadqiqotlar bilan mashhur bо‘lib, Shimoliy Yevropadagi universitetlar namunasida tashkil qilingan. U yerda asosan о‘qituvchilar uyushmasi (gildiyasi) bо‘lgan. Har bir universitetda odatda tо‘rtta fakultet bо‘lgan. U yerda asosan gumanitar fanlar о‘qitilgan. Ilohiyot, huquq va tibbiyotga oid fanlar esa yuqori kurs talabalariga о‘qitilgan. Gumanitar fanning oddiy dasturi bо‘yicha talab trivium (grammatika, ritorika, mantiq)ni о‘rgangan. Buning uchun unga bakalavr unvoni berilgan. Keyinchalik u kvadrivium (geometriya, arifmetika, astronomiya, musiqalar)ni о‘qib, magistr unvonini olgan. Bunday unvon olmasdan о‘qituvchilik qilishi mumkin bо‘lmagan. Boshqa fakultetlarda о‘qishni davom ettirib, huquqshunoslik, ilohiyot, tibbiyot fanlari bо‘yicha doktorlik unvonini olishi mumkin bо‘lgan.

 О‘rta asr universitetlariga 14 yoshdan kirish mumkin bо‘lgan bо‘lsada, u yerda asosan 16—18 yoshdagilar tahsil olgan. Talabalar cherkov xodimlariga beriladigan imtiyozlardan foydalanganlar. Imtihonlar og‘zaki tarzda bо‘lib, turli savol-javobni о‘z ichiga olgan. Imtihon paytida talaba, о‘qituvchilar va talabalar oldida о‘z nuqti nazarini himoya qilishi mumkin bо‘lgan. О‘qish lotin tilida olib borilgan. Darsliklar asosan о‘qituvchilarning о‘zlaridagina mavjud bо‘lganligi uchun talabalar darslarni yod olganlar. Shuning uchun о‘sha vaqtda yaxshi xotira va mantiqdan foydalanish mumkin edi. О‘qitish jarayoni muhokama qilish va ma’ruzalar shaklida olib borilardi. О‘sha davrdagi universitetlar fan va iqtisod sohasidagi mutaxassislarni emas, balki cherkovning ma’naviy ehtiyojlari uchun Xizmat qiladigan Xizmatchilarni tayyorlardilar.

Universitetlar qadimgi yunoniston va Rimda shu bilan birga bizning mamlakatimizda ham mashhur bо‘lgan ustoz va shogirdlar tо‘planib ilm о‘rganadigan, о‘rgatiladigan va ilmiy bahslar olib boriladigan maktablar tarzida shakllangan bо‘lsalarda ammo Fan sohalarining kо‘pligi tufayli alohida ilm uchog‘iga aylanib qoldilar. Ularning tajribasi keyinroq butun dunyoga tarqalib ketdi.     

Shuning uchun ham ilk Universitetlar iqtisodiy jihatdan rivojlangan Italiya, Ispaniya, Fransiya singari G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida tashkil topdi.

 Dastlabki Universitetlar Italiyaning Bolonya (11-a.), Salerno (12-a. oxirlari), Fransiyaning Parij (1215), Monpele (1289), Buyuk Britaniyaning Kembrij (1209), Oksford (12-a. 2-yarmi), Ispaniyaning Salamanka (1218), Portugaliyaning Lissabon (1290) shaharlarida paydo bо‘ldi.

 XIV asrga kelib Markaziy Yevropada ham bir nechta Universitetlar ochildi. Ishlab chiqarish va ilm-fan taraqqiyoti tufayli 1348 y. Praga, 1364 y. Krakov, 1365 y. Vena Universitetlari yuzaga keldi.

О‘rta asrlardagi Universitetlarda, odatda, artistlik (tayyorlov). ilohiyot, tibbiyot, huquq singari 4 fakultet bо‘lgan. Ar­tistlik fakulteti hamma uchun majburiy bо‘lib, unda ritsarlar uchun zarur «etti erkin san’at» о‘rgatilgan. Ar­tistlik fakultetining grammatika, rito­rika (notiqlik), dialektika asoslarini о‘rgangan talabasiga san’at bakalavri darajasi berilgan.

         Fakultetning falsafa, arifmetika, geom., astronomiya va musiqa nazariyasining tо‘liq kursini о‘zlashtirgan talaba san’at magistri darajasiga erishgan va u qolgan 3 fakultetdan biriga kirib о‘qish huququqini qо‘lga kiritgan. Dastlabki Universitetlarda xuddi madrasalardagi kabi о‘qish muddati ham, talabalarning yosh chegarasi ham belgilab qо‘yilmagan. Amalda Universitetda о‘qish 12—14 yillab davom etgan.

       Chet ellardagi hozirgi Universitetlar tashkiliy tuzilishiga kо‘ra, mustaqil fakultet, institut, maktab va kollejlarning о‘ziga xos birlashmasidan iborat. Dunyoning kо‘p Universitetlarida ilmiy tadqiqotchilar b-n birga о‘rta maktab о‘qituvchilari ham tayyorlanadi. Odatda, aksar zamonaviy Universitetlarda tabiat, tibbiyot, huquq, filol., falsafa, iqtisod, muxandislik, ayrimlarida ilohiyot fakultetlari mavjud.

        Dunyoda Universitet ta’limining Buyuk Britaniya, Fransiya va Ispaniya tizimlari keng yoyilgan. Jumladan, Buyuk Britaniyada Universitet ta’limi har biri 2 yil davom etadigan 3 bosqichdan iborat.

       1-bosqich oraliq bosqich deb ataladi va unda asosan umumta’lim fanlar urganiladi.

       2-bosqich mutaxassislik bosqichi deyiladi va talabaning bakalavr darajasini olishi b-n tugallanadi.

       3-bosqich yuqori bosqich deb nomlanadi va bitiruvchi magistr darajasiga erishadi.

Fransiyada Universitet ta’lim tizimi doimiy bosqichlarga ajratilmagan. Bu yerda qaysi kasbni egallashiga qarab, talaba 4 y.dan 7 y.gacha о‘qiydi. Ispaniya Universitet ta’­lim tizimi ham Fransiya Universitet ta’lim tizimiga yakun keladi.

 

XIII-XIVasrlardan to XVII asrgacha ya’ni Yevropa qit’asidagi 1-burjua inqilobigacha bо‘lgan davrni о‘z ichiga oladi. Yevropa mamlakatlari tarixini bunday  davrlashtirish sо‘nggi vaqtlarda , 70-80 yillarda rо‘y berdi. Avvallari Uyg‘nish davrigacha bо‘lgan davrlar О‘rta asrlar deb hisoblangan. 

         Yevropa mamlakatlarida ilm-fan, adabiyot, san’at, texnika ayniqsa falsafa va umuman Uyg‘onish davrining о‘zini uning mafkurasi bо‘lmish gumanizmni, Isaviya dinidagi bid’at oqimlarini sharqdan bо‘lgan ta’sirsiz tasavvur etib ham bо‘lmaydi. Xaqiqatan tasavvur falsafasiz Frantsus monaxlari tashkiloti va ta’limoti (XIII-XIV asrlar), ismoiliylar ta’limotisiz Yevropa mamlakatlari, ayniqsa, Janubiy Fransiyada keng tarqalgan katar, albigoy  bid’at mazxablari salb yurishlarisiz Rim papasi tomonidan tor-mor etilgan tamplier tashkilotini (fr. 1119 yil Salb yurishlari davrida tashkil topgan diniy-ritsarlik organi a’zolari.),    Yevropada yangicha dunyoqarash shakllanishiga zamin hozirlagan yuqoridagi uzgarishlarsiz taraqqiyotni tasavvur etib bо‘lmaydi. Bu о‘zgarishlar sharkqilmi, falsafasi, Xorazmiy, Kindiy, Forobiy, Ibn Sino, Ibn Rushd kabilar ta’limotlarining Yevropada tarqalishiga sharoit yaratadi.

Rim imperiyasining territoriyasida  tuzilgan varvar qirolliklari ichida eng kattasi  va kuchligi franklar qirolligi edi. Franklar bora-bora burgundlarni  bо‘ysundirdilar. Galliyadan vestgotlarni surib chihardilar.  Italiyada laganbardorlarni zabt etadilar va Reyining narigi tomonida qolgan german qabilalarining hammasi deyarli о‘zlariga itoat etdilar.

         Xlodvigdan oldingi franklar. Franklarning о‘zlari ham dastlab Reyning narigi tomonida yashar edilar. ularning ota-bobolari Tasitning asarida xar Xil nomlar bilan, chunonchi, hamavlar, sukambrlar, batavlar degan nomlar va boshqa nomlar bilan atalgan. «Frank» degan nom (bu sо‘zni«jasur», «erkin» deb tarjima qilishdi) III asrning о‘rtalaridagina  paydo bо‘lib, qandaydir bitta qabilaga emas, balki Reynning о‘rta va quyi oqimlarida yashagan butun bir gruppa german qabilalariga  ta’luqli bir nom edi, bu qabilalar dastlab reyn daryosining  о‘ng qiroida yashar edilar. dastlab ular Rimliklarga nisbatan dushmanlik munosabatida bо‘ldilar, keyin bu munosabat ancha dо‘stona munosabatga aylandi. 451 yildagi katalau jangida, yuqorida kо‘rsatib о‘tilganidek, franklar fodoratlar sifatida rimliklar tarafida  turib gunilargaqarshiurushdilar. О‘sha vaqtdayoq ular katta-katta ikki guruhga bо‘lingan bо‘lib, bir gruppasi (ular Reynning quyi oqimida yashar edilar) dengiz bо‘yi franklari yoki sali franklari deb, ikkinchi guruhi Reynning о‘rta oqimida (har ikki qiroida) yashagan franklar-qiroqfranklari yoki ripuar franklari deb atalar edi. Bulardan kuchlisi sali fraklari bо‘lib, ular Galliyaning arbiga harab bordilar. ularning ahamiyati V asrohiri-VI asrboshlarida qirol Xlodving zamonida juda ham oshdi.

         Xlodvingning podsholik tarixi (488-511) episkop Grigoriy Turskiyning «Franklar tarixi» degan kitobida mufassal bayon qilgan bо‘lib, Turskiy bu kitobni ancha keyinroq, VI asrning ikkinchi yarmida yozilgan. Franklar hayotida royo bergan katta-katta voqealar Xlodving nomi bilan bolangandir. Xlodving 486 yilda butun shimoliy Galliyani istilo qildi. Rimning bu oblasti hali varvarlar tomonidan zabt etilmagan bо‘lib,  Rim imperiyasi qulagandan keyin Shimoliy Galliyaning amalda qiroli bо‘lib qolgan Siagriy degan rimlik bir mahalliy magnat tomonidan idora qilinar edi, bu oblastning markazi Parij edi. Siagriy Franklarga sal bо‘lsa-da, jiddiy bir harshilik kо‘rsata olmadi. Suasson shahriga yaqin bir joyda qat’iy jang bо‘ldi. Rim qо‘shini franklar tomonidan tor-mor etildi.  Siagriy vestgotlar qiroli huzuriga qochdi, lekin vestgotlar qiroli uni Xlodvigga tutib berdi. Xlodvig asirni о‘ldirishga buyurdi.

Katta va muhim territoriyani-Sena va Luara daryolari havzasini zabt etib olib, Xlodving franklarga juda mо‘l-kо‘l yer bо‘lib berish imkoniga ega bо‘ldi. Daryolari juda kо‘p, yeri serhosil, dehqonchilik uchun qulay butazor va qayinzor о‘rmonlarga boy bо‘lgan keng, lekin rimliklarga vaqtida huvullab qolgan bu rayonga boshdan-oyoq franklar kо‘chib keldi. Bu rayonga kо‘chib kelib joylashgan franklar soni hali Reynning narigi tomonida yashab kelayotgan franklar ichida yana axyon-axyonda kо‘chib kelib turgan kishilar hisobiga kо‘payib bordi. Xlodving о‘z podsholigining oxirigi davrida Luaraning janubiga ancha jilib borib, Goronna daryosigacha etdi. Vestgotlar Galliyaning  janubidagi yerlaridan bir oz qiminigina saqlab qoldi, halos. Xlodvig, Burgundiyani ham bosib olishga harakat qildi, lekin bu maqsadini amalga oshirmadi, Burgund qiroli saroyiga о‘z ta’sirini о‘tkazish bilangina cheklanib qо‘ya qoldi.

90 yillar о‘rtasida Xlodving xristianlikni  qabul qildi. Dastlab xristianlikni Xlodvingni о‘zi qabul qildi. Keyin oddiy franklar va ularning oila a’zolari ham qabul qildilar. Lekin varvarlarning kо‘pchiligi (vestgotlar, ostgotlar, vandallar, burgundlar, langobardlar) xristianlikni arianlik deb atalgan formada qabul qilgan bir qancha vaqtda (arianlik-kotolik cherkoviga nisbatan bir masxab edi) franklar arianlikni qoldirib, xristianlikni  tо‘ridan-tо‘ri galliya-rim kotolik ruxoniylaridan qabul qildi. Xlodving qolgan barcha sali va ripuar qirolining sekin-sekin kira borib, yangi juda katta qirollikning yakkayu yagona qiroli bо‘lib qoldi, bu qirollik (reynnig narigi tomonidagi yerlardan tashhari) Galliyaning tо‘rtdan uch qismini о‘z ichiga olar edi.   Xlodvigning о‘il va nevaralari qirollikni tez-tez bо‘lib va qayta bо‘lib urishlariga о‘zaro urushlar olib borib turishlariga haramay, qirollikning chegaralarini kengaytirishni davom ettirdi. 534 yilda  ular Burgundiyani zabt etdilar, 542 yilda Vestgotlarning Gollandiyadagi ohirgi yerlari ham bosib olindi. Reynning narigi  tomonida esa Alemaniya, Tyuringiya, Bavariya hamda sako qabilalarining ba’zilari franklarga bо‘ysundi.  IV asrning ikkinchi yarmida Franklar  qirolligi barcha varvar qirolliklari ichida eng katta qirollik edi. Ilgari TeodorIX davrida ostgotlar qо‘lida bо‘lgan gegemonlik endi franklar qо‘liga о‘tdi.

Franklarning V asr oxiri-VI asrboshlaridagi ijtimoiy  tuzumi «Sali haqiqati» franklarning sud sohasidagi rasm-qoidalarini tо‘plami bо‘lib, Xlodving zamonida, uning podsholigining ohirlarida (500 yilga yaqin) yozilgan bо‘lsa kerak. «Sali haqiqati»ga asoslanib turib, franklarning asosiy mashulotlari dehqonchilik bо‘lgan, degan hulosaga kelish mumkin. «Sali haqiqati» deganda bir qancha moddalar erkin franklarning  ekin yerlari, turli hildagi dehqonchilik qurollari, uy hayvonlari bо‘lganligidan, boshoqli о‘simliklar etishtirganligidan dalolat beradi.

Ularning xо‘jaligida chorvachilik (ayniqsa chо‘chqa boqish) ham katta rol о‘ynagan. «Sali haqiqati»da yana  baliqchilik, asalarichilik, bodorchilik va dehqonchilikka oid bо‘lgan asosiy hunarlar tо‘risida  ham gapirilgan. «Sali haqiqati» da yerni sotish va sotib olish tо‘risida uni birovga in’om qilish yoki vasiyatga muvofiq boshqa kishiga topshirish tо‘risida hech narsa deyilmaydi. Haqiqatda franklarda  о‘sha vaqtda yer hususiy mulk emas edi. yer jamoa tashkilotining  mulki bо‘lib, ayrim frank о‘z yer uchastkasidan ma’lum shartlar asosida foydalanardi, xolos.

«Sali haqiqati»da о‘rmon va yaylovdan, suvdan birgalikda foydalanish haqida gapirilgan moddalar bor. Hishloq jamoasi (marka) bu manbaga kо‘ra, о‘z hayotining ilk bosqichida hali mutlaqo uruchilik tuzumiga xos bо‘lgan belgilarga ega edi. «Sali haqiqati»ga kо‘ra uru jamoaga qarashli yerlarning asosiy egasi bо‘lish bilan birga, yaga siyosiy tashkilot ham edi.

Biroq «Sali haqiqati» uruchilik tuzumining emirila boshlaganligidan ham dalolat beradi. Franklarda sosial va mulkiy bо‘linish (tabaqalanish) ochiq kо‘rinib turardi. Birinchi о‘rinda korol drujinachilari turardi, bularning vergeldi (xumi) 600 solid belgilangan edi. Oddiy erkin frankning joni uchun faqat 200 solid vergeld tо‘lanar edi. Yarim erkin kishining-litning-vergeldi esa 100 solid edi. Hulni о‘ldirganlik uchun quldorga 30 solid tо‘lanardi.

Yirik pomestelar bо‘lgan-bо‘lmaganligi «Sali haqiqati»da osiq aytilmagan. Katta yer egalari qirolning о‘zi, uning drujinachilari, yuqori tabaqa ruxoniylari va qisman yerlarni saqlab qolgani hamda saroy ahliga yaqin bо‘lgan.

VI asrning ikkinchi yarmidan boshlab franklar jamiyatida keskin о‘zgarishlar yuz bera boshladi. Bu vaqtda yer bemalol qо‘ldan-qо‘lga о‘tish mumkin bо‘lgan hususiy mulkka (avlodga0 aylandi, ya’ni mulkdor uni о‘z xoXIshi bilan sotar, alishtirar, sotib olar, boshqa birovga taqdim qilar yoki vasiyat qilib  qoldirar edi. VI asrning ohiridan boshlab, ayniqsa VII  va VIII asrlarda qilingan bu Xil oldi-sotdilarning barcha Xildagilarini kо‘rsatadigan kо‘pdan-kо‘p ma’lumotlar hozigacha saqlanib qolgan. bundantashqaridehqonlarning bir qismi tezlik bilan о‘z yerlaridan ajrala bordi. dehqonlarning mayda yer egaligi  emirilib tushkunlikka uchragan bir vaqtda, yirik dunyoviy va cherkov yer egaligi avj oldi. Xlodvingning norislari qirol yerlarini benefisiy (aynan tarjimasi: «hayr» «sahovat») tarzida о‘z drujinachilariga bо‘lib berdilar, bular asta-sekin...........-katta yer egalarilga aylanib bordilar, ular yerni me’ros tariqasida о‘z bolalariga qoldirardilar. Dunyoviy  zodagonlar ham, о‘z arlarini qiroldan tashhari, birinchi navbatda dehqonlar hisobiga kengaytirdilar. Dehqonlar qо‘shni dunyoviy  katta e6r egalari homiyligiga (patronat yoki komendasiyaga) tо‘dilar. Shuningdek, dehqonlar cherkovdan madad olish maqsadida  yerlarini shu shaklda bо‘lar edilarki, cherkov dehqonlarga birn uchastka yerni ma’lum miqdorda obrok tо‘lab turish yoki barshchvina о‘tash ashrti bilan umrbod foydalanishga  berardi, bu yer uchaskasi prekariy deb atalgan. Foydalanish uchun cherkovdan «prekariy» olgan dehqonlarning  ahvoli yerga о‘rnashtirilgan va xо‘jayiniga biror Xilmajburiyatni ado etib turadigan kolonlar, litlar va qullarning ahvoliga о‘xshab ketar edi.

Katta yer egaligining va shu bilan birga qirol yerlarining kamayib borishi hamda ilgari harbiy resurslar berib kelgan erkin dehqonlarning  hiyla qismining yо‘q bо‘lishi natijasida qirol hokimiyati tushkunlikka uchradi. Morovinglar1 sulolasi deb nom chihargan Xlodvig sulolasi о‘zaro urushlar natijasida ham zaiflashadi. Bu о‘zaro urushlarning qanday xarakterda bо‘lganligi Xlodvigning nevara va evaralari о‘rtasida bо‘lgan 40 yillik ururshdan juda ochiq aniqdir. Bu urush VI asrning 60-yillari ohiridan to  613 yilgacha davom etdi. Sulolaning ikki avlodi о‘rtasida bо‘lgan daxshatli va qonli kurashda ikkinchi qirolicha ayniqsa katta rol о‘ynadi: biri Avstraziya qiroli Sugibertning xotini Brungilda, ikkinchisi Neystriya qiroli Xilperikning xotini Fredegonda edi. Brungilda (u aslida Vestgot malikasi edi) qirol xonadonidagi 10 shaxzodani о‘ldirtirdi, raqibi Fredegonda va о‘z yeri Sugibret о‘lgandan keyin, dastalab о‘li nomidan, keyin nevaralari nomidan yurtni о‘zi idora qildi, ahir о‘zigaqarshiqо‘zalon qilgan Avstraziya zodagonlari tomonidan о‘ldirildi.

613  yilda butun qirollikda hokimiyat Xilperik va Fredegondaning о‘li Xlotar II ga о‘tdi. Xlotar 614 yilda farmon chiharib yerdor aristokratiya ihtiyorida qoldirish majburiyatini о‘z ustiga oldi va graflarni  faqat mahalliy yer egalari orasidan tayinlashga vada berdi.

Xlotar II hokimiyati kuchli hokimiyat bо‘ldi. Hirol hokimiyati e’tibori  Xlotar II ning о‘li Dagober zamonida (629-639) birmuncha oshdi. Dagober slavyanlargaqarshi yurishlar qildi. Lekin u о‘lgandan keyin shunday bir davlat boshlandiki, 639 yil bilan 751 yil о‘rtasidagi butun bir davrni о‘sha vaqtdagi kishilarning о‘zlari ham «yalqoa qirollar»  davri deb ataladi. VII-VIII asrlardagi  Merovinlar faqat nomigagina qirol bо‘lib, ular qо‘lida haqiqiy hokimiyat yо‘q edi. Neystriya, Yuurgundiya va Avstraziyada eng zodagon honadonlar etishib chiqib, bular о‘z yurtlarida mayordomlari sifatida butun hokimiyatni о‘z qо‘llariga oldilar. Dastlab uch mayerdomdan eng kuchligi Neystriya mayordomi edi. u Burgundiya mayordomni ham о‘ziga bо‘ysundirdi, lekin Neystriya mayordoimi tez vaqt ichida quchliroq bо‘lgan boshqa bir mayordomning Avstraziya mayordomining  harshiligiga uchradi. Shu bilan birga Avstraziyada zodagonlar bir muncha kuchsiz bо‘lib, ular о‘z gersogining-mayordomining boshchiligiga bо‘ysunishiga majbur edilar. Neystriya esa, aksincha kо‘pgina yirik feodal xonadonlari bir-biri bilan raqobat qilmoqda edi. Oxiri, avstraziyaning Pipinlar xonadonidan chiqqan iayordom gerseg Pipin II Geristalskiy 687 yilda Tertri yonida bо‘lgan jangda raqibi Neystriya mayordomini tor-mor qilib, shu vaqtdan boshlab butun qirollikni bir о‘zi idora qildi. Ammo, shu bilan birga, u Merovning qirollarining nomigina qolgan hokimiyatni saqlab qeldi. Haqiqatda esa  Pipin Geristalskiy yangi sulolani boshlab bergan edi, bu sulola keyinchalik uning eng mashhur namoyondasi bо‘lgan Karl Buyuk nomi bilan atalgan Karolinglar  sulolasi deb ataldi.

Pipin Goristalskiyning о‘li Karl Martel («Tо‘qmoq») mayordom-gersog sifatida 725 yildan 741 yilagacha idora qildi. U ayratli  va iste’dodli lashkarboshi edi. Avstraziyaning о‘rta va mayda yer egalaridan  iborat bо‘lgan  о‘z drujinachilariga suyanib turib. U Neystriya aristokratiyasining oppazisiyasining uzil-kesil tor-mor qildi, sо‘ngra frizlar, sakslar, allemanlar va bavarlargaqarshimuvaffaqiyatli yurishlar qilib, Reynning narigi tomonida frank davlatini tikladi. Bu qabilalarning hammasi franklarga yana XIroj tо‘laydigan bо‘ldi.

732 yilda Ispaniya arablari Galliyaga katta yurish qildilar. Arablar sarkardasi Abduraxmon Akvitaniyaga kirdi va uni vayron qilib, Parijga boradigan eski Rim yо‘li bilan shimolga harab yurish qildi. Karl Martel о‘z qо‘shini bilan Puatega yaqin joyda arablarga rо‘para bо‘ldi: shu yerda 732 yil oktabrida ilk  ilk о‘rta asr Yevropasida juda katta janglardan biri bо‘ldi. Jang uch kun davom etdi. Ikki tomon ham bо‘sh kelmadi. Jangning uchinchi kuni Abduraxmon о‘ldirildi, arablar esa franklarga juda boy obozlar  qoldirib, kechasi chekina boshladilar. Arablar huddi Pireneyagacha siqib olib borildi. Besh yildan keyin arablar janubiy Galliyaning  bosib olishga yana о‘rinib kо‘rdilar. Lekin Karl Martel ularning ikkinchi marta yana tor-mor qildi.

Puate yonidagi jangning eng birinchi siyosiy oqibati shu bо‘ldiki, Karl Martel harbiy reforma qildi. Harbiy ishda otliq qо‘shin uzil-kesil ravishda asosiy о‘rin tutadigan bо‘lib qoldi. Yaxshi qurollangan va ot ustida uzoq-uzoq yurishlar qilishga  qobil bо‘lgan otliq askarlar yangi frank qо‘shinining asosiy kuchiga aylandi. Shunday qilib, Karl Matellning reformasi natijasida dehqonlarning kо‘pchiligi harbiy hizmatidan  chetlashtirildi. Bu yangi professional otliq qо‘shin yoki keyincha atala boshlaganidek, ritsarlar qо‘shini katta yer egalari va xalq erkinlikdan maxrum qilinmagan dehqonlarning eng davlatlaridan tuziladigan bо‘lib qoldi.

Harbiy ishning reforma qilinishi  munosabati bilan Karl Martelya yer sohasida alohida siyosat yurgizdi. Yaxshi qurollangan va moddiy jihatdan yaxshi ta’minlangan otliq askarlar zarur bо‘lganligi sababli, Karl Martel shu maqsad uchun   chrekov yerlaridan ham qisman foydalandi. U о‘zigaqarshikо‘tarilgan qо‘zalonlardan dunyoviy zodagonlar bilan birlikda qatnashgan  episkop va abbatlarning pomestelarini musodara qildi. Neystriyada Akvtaniyada bunday ruxoniy   yer egalari kо‘p edi. Lekin Karl Martell tomonidan qilingan sekulyarizasiya tо‘da sekulirizasiya emas edi. Bu sekulyarizasiya cherkov yerlarining faqat bir qismiga nisbatan qо‘llangan edi. Bu  sekulyarizasiya cherkov yerlarining  faqat bir qismiga nisbatan qо‘llanilgan edi. keyinchalik Karl Martellning о‘li Pipin Pakana musodara qilingan yerlarni ham  cherkovga qaytarib bordiki, bu yerlar haqiqatda foydalanuvchilar, ya’ni ritsarlar qо‘lida bо‘lib, ritsarlar bо‘ning evaziga hosilning о‘ndan bir qismini cherkovga alohida, qо‘shimcha ravishda tо‘lab turishi kerak edi.

Karl Martellning taxt vorisi Pipin Pakana ham (741-768) avval faqat mayordom unvoni bilan yurdi. Meroving qirollari odatdagi  tartib bilan biri о‘rniga ikkinchisi kelib turdi, lekin ular davlatni idora qilishda hech biri qatnashmas edilar. Nihoyat, Pipin davlat о‘zgarishi yasab, har qanday hokimiyatdan mahrum bо‘lgan eski  sulolani taxtdan tushirdi. Bu о‘zgarish Rim papasining faol yordami bilan amalga oshirildi. Pipin Reynning narigi tomonidagi papa missionerlarga turli  yо‘llar bilan yordam berdi. Axlamanlar, frizlar va sakslar о‘rtasida xristianlikining tarib qilinishi butun arbiy Yevropani о‘z hokimiyatiga bо‘ysundirish payida bо‘lgan papalarga ham, Reynning narigi tomonidagi territoriyalarda maxkam  о‘rnashib olishga harakat qilgan frank hukmdorlariga ham foydali edi.

751 yilda Suasson shahrida frank  zodagonlari yIIlishida Pipin frank qiroli deb e’lon qilindi. Oradan kо‘p vaqt о‘tmay, arbiy Germaniyadagi frank missionerlarining ishiga boshchilik qilib turgan Mayns arXIepiskop Bonifasiy papaning buyruiga  muvofiq Pipinni qirol deb tanish marosimini о‘tkazdi. Shunday qilib, yangi sulola cherkovdan о‘ziga kerakli sanksiya olishga muyassar bо‘ldi.

Oxirgi Meroving Xilperik III monastirga  solindi, umrining oxirigacha shu yerda bо‘ldi. Merovinglarni chetlatishda yordam bergani uchun papga minatdorlik yuzasidan  Pipin Pakana  langobardlargaqarshi755-756 yillarda ikki marta yurish qildi, langobardlar papani siqib, Rimning о‘zini ham bosib olish xavfini solayotgan edilar.

Langobardlarni tor-mor qilib, Pipin papa Stefan II ga (752-757) Ravona ekzarxatini va Rim oblastini «xadya» qildi, ya’ni papaning о‘rta Italiyadagi yerlarini ham о‘z ichiga olgan juda katta bir territoriyaga uzil-kesil mustaqil dunyoviy hukmron bо‘lib olishiga yordam berdi. Shu tariqa VIII asrning о‘rtalarida Yevropada cherkov papa davlati vujudga keldi, bu davlat butun asrlar tarixi davomida katta rol о‘ynadi va hatto yangi (1870 yilgacha)  va eng yangi zamonda ham saqlanib qoldi (Rim shahrining bir qismini egallagan hozirgi papa davlati-Vatikandir, u 1922 yildan beri yashab kelmoqda).

Shu narsa xarakterliki, frank qirollari bilan bо‘lgan muzokaralarda papalar odatda, Rim oblastini Rim episkoplariga IV asrda Konstantin Buyuk xadya qilgan, binobarin, frank qiroli ilgaridan «qonuniy suratda» papaga qarashli bо‘lgan narsani uning о‘ziga «qaytarib berayapti» halos der edilar. Papalar bilan yangi frank dinastiyasiо‘rtasida mustaxkam ittifoq vujudga keldi, bu ittifoq xar ikki tomonning  bir-biridan chinakam manfaatdorligiga asoslangan edi. Otasiga о‘xshash Pipin ham Reynning narigi tomonida va Akvitaniyada urushlarni davom etirdi. Uning zamonida arablar Janubiy Gollandiyadan butunlay siqib chiharildi. Pipin о‘z siyosati bilan frank qirolligining ravnaq topishi uchun zamin tayyorladi. Uning о‘li Karl Buyuk davrida Frank davlati imperiyaga aylandi.

Karl Buyuk Karolinglar dinastiyasining eng atoqli  namoyondasi edi. U 46 yil hukmronlik qildi (768-814). Karl katta sarkarda va istilochi edi. Rim imperiyasi qulagandan keyin arbiy Yevropada Karl Buyuk davlatidek katta davlat dunyoga kelmagan edi: bu davlat franklardantashqariо‘nlab boshqa qabila va xalqlarni о‘z ichiga olgan edi. Karl Buyukning shaxsan о‘zi50 dan ortiq urishda qatnashdi. U Yevropaning turli joylarida urush qildi. U avvalo langobardlar masalasiga juda katta e’tibor berdi. 773-774 yillarda Karl langobardlarganqarshiyana urush ochdi. U langobardlar poytaxti Paviyani bosib oldi va langobardlar  qiroli Dezideriyni taxtdan tushirdi. Langobardiya shunlan keyin о‘z mustaqilligini yо‘qotdi, frank qirolligiga qо‘shib olinib, graflar tomonidan idora qilina boshlandi. Keyincha Karl Langobardiya о‘zining о‘li Pipin vido-qirol qilib tayinlandi.

VIII asrning 70 yillarida Karl arablar bilan ham urush qildi. U 778 yilda Pireniya tolari orqasiga yurish qilib, Saragosa shahrini bosib olishga harakat qildi, lekin olomadi. 778 yilda Ispaniyada qilingan yurish muvaffaqiyatsizlikka uchragan bо‘lsa-da,franklarning Pireney tolaridan oshib о‘tishlarning о‘zi diqqatga sazovardir. Yana IX asrning huddi boshida franklar Pireneya tolari orqasiga yana bir necha marta harbiy yurishlar qildi-bu yurishlar natijasida Pireneya tolari bilan Ebro daryosi о‘rtasidagi oblast bosib olindi.

Karl Buyuk urushlarning kо‘pini sharqda-Markaziy Yevropada olib bordi. U sakslar bilan bо‘lgan urushlarga ayniqsa kо‘p kuch sarf qildi. Urush 30 yildan ortiq(772-804) davom etdi. Karl Buyuk Baltiki dengiziga  chiqishga harkat qildi. Baltika dengizi VIII asrning ohiri va IX asrning boshlarida katta savdo ahamiyatiga ega edi. Frank qiroliBaltka sardoridan katta katta XIrojlar olishni mо‘ljallar edi. Karl sakslarni dastalb VIII asrning 70 yillarida bо‘ysundirdi. Avval arbiy sakslar-vastflar (ular Reyn va Vezer daryolari о‘rtasida yashar edilar) bо‘ysundirildi. 777 yilda Paderborida bо‘lgan se’zdda saks qabilalari kо‘pchiligining boshliqlari Karlga qasamyod qildi. Karlning buyruiga binoan, sakslarning hammasi majusiylar dinidan xristian diniga о‘tishlari kerak edi. Saksoniyaga kо‘pdan-kо‘p frank ruxoniylari keldi, hamma yoqda cherkovlar qurila boshladi, sakslar cherkovga ushur tо‘lashga majbur etilgan edilar. Lekin, shundan keyin tez orada 778 yildan boshlab sakslar bir necha marta katta qо‘zalon kо‘tardilar. Karl bu qо‘zalonlarni juda ham rahmsizlik bilan bostirdi.

Saksslar bilan urushish vaqtida Karl Sharqiy Yevropadagi boshqa xalqlar bilan urush olib borishga majbur bо‘ldi. Istilolar natijasida Karl Buyuk zamonida frank davlati juda kengayib ketdi. Uning natijasida Karl Buyuk zamonida Frank davlati juda kengayib ketdi. Uning  chegaralari arbda Ebro daryosi, Pireneya tolaridan, Atlantika okeanigacha, sharqda Elba va Dunay daryolari va Adriatik dengizi qiroqlarigacha, shimolda Friz (yoki Nemiz) va Baltika dengizigacha, janubda deyarli Janubiy Italiyagacha bordi. Sal nariroqda vujudga kelgan Papa davlati ham Karl Buyuk davrida haqiqatda unga bо‘ysunuvchi  vassal davlat bо‘lib qoldi.

Frank qiroli qо‘l ostidagi yerlarning juda kengayib ketishi, tabiiy Karl Buyukni va uning maslahatchilarini unvonini о‘zgartirish tо‘risida о‘ylashga majbur qildi. 800 yilda Karl Rimda bо‘lgan vaqtida papa ungi «rimlik imperatori» tojini kiydirdi. «Rimlik imperatori» degan ta’rifni qiziq joyi shundaki, bu ta’rif Rim tradisiyasining IX asrda ham odamlarga juda katta ta’sir о‘tkazganligini kо‘rsatadi. Karl franklar imperatori deb emas, balki rimliklar imperatori  deb e’lon qilindi, vaholanki, bu vaqtda endi rimliklar degan xalq yо‘q edi. Karlning zamondoshi Bodod halifais Xorun-al-Rashid  ham Karlni imperator deb tanidi va bular bir-birlariga elchilar yuborishdi.

Juda katta bir davlatni idora qilish ishi Karl ma’muriy apparatni qayta tuzishni talab qildi.

Imperiyada Karlning о‘zi tayinlaydigan episkoplar ham sud va ma’muriy ishlarda katta rol о‘ynar edi. Mahalliy ma’murlarni tekshirish uchun markazdan о‘qtin-о‘qtin qirol revizorlari deb atalmish tekshiruvchilar yuborilib turardi, ular odatda ikki kishi-ikki kishi bо‘lib  yurib, grafiklardagi ahvoli tekshirar hamda aholining graf, episkop va boshqa amaldorlar ustidan beradigan shikoyatlarini qabul qilardi. Imperatorning farmonlari yozma ravishda tuzilib, kapitulyariya deb atalar edi. Karlning 250 ga yaqin farmoni bizgacha etib keldi.

Bu faktlarning hammasi Karl Buyuk zamonida idora qilish apparatining anchagina byurokratlashtirganini kо‘rsatadi. Morovinglar va dastlabki  Karllinglarning drujina va hizmatkorlari-ministerlari bо‘lib, ular qirolning topshiruvi bilan eng oddiy mamuiriy moliyaviy va sud funksiyalarini bajarar edi. Merovinlar va dastlabki Karolinglardagi ana shu ibtidoiy idora apparatining aksincha Karl  imperiyasida  amaldorlarning domiy amaldorlik apparati tarkib topgan. Karlning eng yaqin maslahatchilari va oliy mansabdorlari Rim tarixini yaxshi bilgan hamma imperatoriga jamiyatdagi     mutloq oliy hokimiyat deb qaraydigan, rimcha urf-odatni о‘zlashtirib olgan kishilar edi. shunga haramay, Karl buyuk imperiyasini markazlashgan davlat deb sira aytib bо‘lmaydi. Imperiyada rasmiylashtirilgan va IXtisoslashtirilgan sud va oliy moliya idoralari palatalari yо‘q edi. Unda boshqaruvning doimiy soliq sistemasi kabi muhim zveno yо‘q edi, qirol missiyalari, ya’ni revizorlari joylarni  nomigagina nazorat qilib turar, amalda esa ayniqsa chekka  hududning graflari о‘zlarini markazdan mustaqil deb his qilar edilar.

Ikkinchi tomondan Karl Buyuk davlati о‘zining tarkibi jihatidan ham hilma-Xil urularning beharor siyosiy birlashmasidan iborat edi. Karl  imperiyasiga kirgan qabilalarning har biri о‘zining odatdagi qonun-qoidalariga amal qilib kelganini kо‘rsatib о‘tish kifoya qiladi. Ayrim qabilalar Karl podsholigi vaqtidayoq xalq bо‘lib birlasha boshlagan edilar. Sali va Ripuar franklari galliya-rim aholisi bilan aralashib ketib, shimoliy roman xalqining vestgotlar, burgundlar janubiy galliya-rimliklar bilan qо‘shilib janubiy roman xalqini barpo etdilar.

Karl Buyuk va uning vorislari zamonida feodallashuv prosessining juda tezlashib ketayotganligi imperiyaning parchalanib ketishida juda katta ahamiyatga ega bо‘ldi. Biroq Karl Buyuk imperiyasi «qabila va xalqlarning quramasidan iborat». Karl magiatlar va boshqa «nufuzi odamlar» tomonidan dehqon yerlarining olinishini cheklashga ancha о‘rindi, biroq yerdor zodagonlar uning farmoyishlariga  harshilik kо‘rsatganlari uchun bu farmoyishlar amalda bajarilmay qolaverar edi. Franklar jamiyatining feodallashuv prosessi, tabiiy, siyosiy tuzumga ham ta’sir qildi. Karl Buyukning о‘zi ham yerdor zodagonlarga  haram edi. Bu narsa hammadan magnatlar syezdari ahamiyatining ortishida kо‘rindi. Bu kо‘rikda egdi imperator tomonidan tasdiqlangan farmonlar ma’lumot uchungina e’lon qilinar edi.

Hirol sudlari faoliyatining kuchayishi bilan bir qatorda Karl Buyuk immunitetlar degan narsani ham keng suratda joriy qilishga majbur bо‘ldi, immunitetlar berilgan mahalliy  yer egalari о‘z territoriyalariga qirol amaldorlari, sudyalar va shunga о‘xshash kishilarning tekshirish uchun kirishidan holi edilar. Bundan tashhari, mahalliy yer egalariga yana shunday immunitet yorliklar ham berildiki,  bu yorliqlarga muvofiq ular о‘zlariga haram bо‘lgan aholinigina emas, hatto erkin aholini ham sud qilish va undan о‘z foydalariga hukumat soliqlari va majburiyatlari undirish huquqini oldilar. Immunitetlar magnat-yer egalarining erkin aholi orasidan ojizlarini topib olib, о‘z asoratlariga tushirishlariga juda katta yordam berdi. Karl zamonida harbiy benifisiylar sistemasi  ham avj olaverdi. Shunday qilib, Karl Buyuk qо‘shini haqiqatda uning о‘ziniki bо‘lmay, balki, tobora aniqroq tashkil topayotgan katta feodallar qо‘shini edi, bu feodallarning juda kо‘p pomestelari bо‘lib, ular mahallalarda keng siyosiy huquqlarga ega edilar va ularning haramoida juda kо‘p mayda ritsarlar bor edi.

Karl Buyukning asosiy daromadlari uning pomestelaridan keladigan daromadlar edi. Hirolning yer fondi butun davlatning hamma joyiga tarqalgan bо‘lib, yuzlarcha katta va bir qadar kichik yerlardan iborat edi. Karl Buyuk zamonasidagi eng katta yer egalari monastirlar edi. Dastlab biz bu pomesteda о‘rta asrlarga xos bir hususiyatni-yerning ikki qismga xо‘jayin-domenzinal (domsi) yeriga va dehqonlarga dehqonlar egalaiy qilar edilar. Bu chek yerlar manslar deb atalardi. Dehqonlar о‘z mehnatlari bilan, zlarining ot-ulov va qurol-asboblari bilan xо‘jayinlarining yerini ishlab berardilar.

Franklarning qishloq xо‘jaligi VIII-IX asrlarda ancha muvaffaqiyatlarga  yerishdi. Karolinglardan qolgan manbalarga qaraganda dehqonchilikning asosiy sistemasi uch dala sistemasi bо‘lgan. Pomestelarda allakorlikdan tashhari, chorvachilikka katta e’tibor berilgan edi. Manbalarda uzumchilik, bodorchilik, polizchilik, dorivor о‘simliklar ekilganligi ham tilga olingan.

Biroq Karolinglar pomeste tо‘risidagi hujjatlarda uchraydigan eng qiziq narsa о‘sha vaqtdagi krepostnoylarning tarkibi haqidagi ma’lumotlardir. Bu material Sen-Jermen monastiri poliptigida juda ochiq kо‘rsatilgan.

Karl Buyuk о‘z zamonasining  ancha ma’rifatli kishisi edi. U garchi yoshi ancha ulaygan vaqtda о‘qish va yozishni о‘rgangan bо‘lsada, grek va lotin tillarini bilar va ma’rifatni qadrlar edi. Uning saroyiga turli episkoplik maktabida о‘qigan Alkuin nomli angl-sak ayniqsa mashhur edi. langobardiyalik Pavel Dyakon, ispaniyalik vestgot Teodulf va boshqalar ham yashar edi, u keyin Karl Buyukning juda yaxshi tuzilgan tarjimia xolini yozdi. Shunday qilib, kо‘pgina antik avtorlarning asarlari keyingi avlodalar uchun saqlab qolindi. Karoling mirzalarining yumaloq xarflari bilan donador qilib yozgan xatlari ularning  о‘zlaridan oldingi zamonlarda yozilgan lotin xatiga qaraganda ham juda chiroyli edi.

Karl saroyida о‘ziga xos bir olimlar jamiyati vujudga keldi. Bu jamiyat antik dunyodan ibrat olib; «Akademik» deb ataladi. Bu jamiyatning ishlarida Karlning о‘zi ham qatnashdi. Biroq, Karolinglar zamonida remessano asl ma’nodagi  antik madaniyatning tuklanishi emas edi, aslo unday emas edi. Antik avtorlardan qolgan adabiy merovning bir oz qismi olindi, xalos. Karl saroyiga tо‘plangan olimlarning dunyoqarashi antik klassik madaniyatdagi rasionalistik dunyoviy dunyoqarashga mutlaqo о‘xshamas edi. Karlning atrofiga olim xristian monaxlari tо‘plagan bо‘lib. Ularning dunyoqarashi cherkov ruxoniylarining dunyoqarashi edi.

shu narsani unutmaslik kerakki, Karolinglar ma’rifatidan juda kam kishi baxramand bо‘ldi. Hatto Karl Buyuk saroyidagi mansabdorlarning ham juda kо‘psiligi о‘qish-yozishni bilmasdan о‘tib ketdilar. Amalda Karl Buyukning «ma’rifatparvarlik» tadbirlari kо‘pdan-kо‘pcherkov episkoplik maktablarining rivojlanishigagina olib keldi. Keyinchalik bu maktablar zaminida о‘rta asr universitetlari vujudga keldi.

Karl Buyuk 814 yilda 72 yoshida vafot etdi va Axenga kо‘mildi. U umrining sо‘ngi yillarini shu Akan atrofida о‘tkazgan edi. arl Buyuk vafot qilgandan keyin imperatorlik unvoni uning katta о‘li Lyudovikka о‘tdi. Lyudovik ilgari otasining hayotlik choida uzoq vaqt Akvitaniya qiroli bо‘lib kelgan edi.

Karlning о‘li imperator Lyudovik Xudojо‘y zamonida (814-840) bо‘linib ketish yо‘lidagi  intilishlar zо‘r berib namoyon bо‘ldi. U lapashang bir qirol bо‘lib, ruxoniylarga va dunyoviy zodagonlarga butunlay haram edi. Haqiqatda uning butun qirollik davri uzliksiz alayonlari davri bо‘ldi. Zodagonlar Lyudovikkaqarshibosh kо‘tarib, uning о‘z о‘illari Lotar va Lyudovikni о‘z otasigaqarshigij-gijlatdilar. Lyudovik Xudojо‘yning uchinchi о‘li Karl (k keyincha Yaltiroqbosh deb nom oldi) hamisha otasining yonini oldi.

Lyudovik Xudojо‘y о‘lgandan keyin uning о‘illari bir-biri bilan  yana urush boshladi. Imperator unvonini olgan katta akasi-Lotargaqarshiendi ikkala ukasi-Lyudovik Nemis va Karl Yaltiroqbosh bosh kо‘tardi. Fontemuz shahri yonida bо‘lgan jangda (1841) Lotar ikkala ukasining birlashgan qо‘shlari tomonidan tor-mor qilindi. bir yildan keyin 842 yilda Lyudovik bilan Karl Strastburg shahri yonida bitim tuzib, Lotar ustidan tо‘la alaba qozonguncha ungaqarshikurashni davom ettirishga ahd qilishdi.

shunisi qiziq-ki, «Strastburg qasami» ikki tilda «roman» tilida va nemis tilida yozilgan. Bu hol  Karolinglar zamonida xalqlarningtashkil topish jarayoni yuz berganini ochiq kо‘rsatadi. Endi  alaba qozonishga  kо‘zi etmaganligidan Lotar davlatni bо‘lishga rozi bо‘lib, yon berishga majbur bо‘ldi.

         843 yilda Berdenda Karl Buyukning  uch nevarasi yIIlishida imeperiya uch ismga bо‘lindi. Verden ahdiga muvofi akasi Lotar imperatorlik unvonini salab qoldi, lekin ukalariga nisbatan hech qanday maxsus huquqqa ega emas edi, ukalarining har qaysisi о‘z xolicha batamom mustaqil qirol bо‘lib qoldi. Lotarga Italiya, sharqda Reym bilan arbda Mass, Shelda, Sena va Roka daryolari о‘rtasidagi yerlar tegdi. Reynning sharqidagi yerlari Lyudovik Nemisga tegdi. Lotarga qarashli yerlarning arbidagi yerlar Karl Yaltiroqboshga tegdi. Keyinroq, borib, Lotar о‘lgandan keyin yerlar qaytadan bо‘lindi. Lotarning avlodlari Italiyadagi yerlarnigina о‘z qо‘lida saqlab keldi. Reyn bо‘yidagi yerlarning hammasi esa Lyudovik bilan Karl о‘zaro bо‘lishib oldi. Burgundiya mustaqil qirollik bо‘lib ajralib chiqdi. Imperatorlik unvoni keyinroq borib, Karolinglar xonadonining  boshqa avlodlari vakillariga о‘tdi. Masalan, 875-877 yillarda Karl Yaltiroqbosh imperator bо‘ldi, 880-887 yillarda imperatorlik toji Lyudovik Nemisning Karl Semizga о‘tdi. Xasrning boshlariga kelib esa imperatorlik unvonining  umuman hech qanday real ahamiyati qolmadi.

         Verdenda bо‘lgan taqsimot Yevropada keyincha vujudga kelgan uchta katta davlatning-Fransiya, Germaniya va Italiyaning tashkil topishini umumiy bir tarada belgilab berdi. IX asrning yarmida bu davlatlar ichida eng yaxiliti «arbiy franklar» davlati edi. U keyincha fujudga kelgan Fransiyaning kurtagi bо‘ldi. Bu yerdagi aholining asosiy ommasi endi tashkil topib kelayotgan fransuz xalqidan iborat bо‘lib, bu xalq alohida bir shimoliy rayon tilida, ya’ni ilk fransuz tilida gapirishar edi. bu davlatning poytaxti Parij bо‘lib, u Luara daryosi yaqinidagi  Sena daryosida joylashgan.

         Lekin Fransiyada ham feodal tarqoqlik tezlik bilan avj olib  bordi. «Birinchi Franuz qiroli» Karl Yaltiroqbosh о‘z zodagonlariga  uzluksiz yon berishga majbur bо‘ldi. 847 yilda u Marson kapitulyariysini chharib, bu kapitulyariydan har bir erkin kishiga  semon topib olishni taklif qildi. qirol о‘z fuharolari ustidan qanday hokimiyatga ega bо‘lsa, . 887 yildagi kelishimi, shuningdek, graflik lavozimining  ham meros bо‘lib qolishini qonunlashtirdi. Shu vaqtdan boshlab benefisiylar nasladan-naslga meros bо‘lib qoladigan yerlarga-feodallarga lemlarga aylandi. Joylarda territorial huquqlarga xos bо‘lgan barcha huquqlarga, ya’ni qirllik huquqlariga о‘xshash huquqlarga ega bо‘lgan knyazlar sulolalari vujudga kela boshladi. Karl II Yaltiroqbosh zamonidayoq Fransiya qirolligina normanlar qattiq hujum qila boshlagan edilar. Karl II Yaltiroqbosh  о‘lgandan keyin esa(877) bu hujumlar juda ham avj olib ketdi. Hujum qilganlar qismi norvejlar, qisman shvedlardan iborat  bо‘lgan sakndinavlar edi. Skandinavlar о‘sha vaqtda uruchilik tuzumining tushkinlikka uchrash va feodalizmga о‘tish prosessini boshidan kechirayotgan bо‘lib, ular orasida kо‘pdan-kо‘p bosqinchi drujinachilar vujudga kelmoqda edi. bu drujinachilarga feodallashayotgan harbiy boshliqlar-yarllar va qirollar rahbarlik qilar edi. Dengizda suzishga usta bо‘lgan. о‘sha davr uchun juda havfli dushman  bо‘lib chiqdi. Normanlar kemalarida fransuz daryolari quyiladigan joylarga va О‘tra dengiz qiroq bо‘yidagi mamlakatlargacha kirib bordilar va bu mamlakatlarni shafqatsiz talab va harob qilib, aholisiga dahshat soldilar. IX asrda arbiy Yevropada shu munosabat bilan maxsus bir duo vujudga kelgan bо‘lib, bu duo «e xudo, normanlarning yovuzligidan о‘zing saqla» deb boshlanar edi.

         Sо‘ngi Karolinglar qirollikning mudofaa qilishdan ojiz edilar. Ularning siyosiy e’tibori va harbiy resurslari juda ham kam edi. Normanlargaqarshikurashish vazifasini mahalliy yirik feodallar о‘z qо‘liga oldi, buning natijasida ular harbiy himoyaga muhtoj kelgan-kutgan erkin aholini ham bemalol krepostnoylarga aylantirdi. О‘z mavqelarini yanada mustahkamlab oldilar. 885-886 yillarda normanlar Parijni 10 oygacha hamal qilib turdi, lekin uni ahir ololmadi. Robert Zurning (866 yilda vafot etdi, Parijning birinchi grafi) о‘li, mahalliy feodalgraf Ed Parijskiy muvaffaqiyatli mudofaa uyushtirib, dushmanni qaytardi. Sо‘ngi Karolinglarning biri Karl IV Amkov Xasrning boshida (911) quyi Mena qirooining normanlar boshlII-gersogRollonga berishga majbur bо‘ldi. Rollon bu yerda kо‘chib kelgan normanlardan iborat juda kuchli bir knyazlik-Normandiya gersogligini tuzdi. Shimoliy Fransiyadagi eng kuchli feodal knyazligi bо‘lib qoldi, bu yangi knyazlik rasman Karolinglarga vassalqtobe edi. amalda esa ularga mutlo tobe bо‘lmay, ba’zan Parijning о‘zini ham bosib olish havfini solib turdi.

         Oxir oqibatda Karolinglar ham Marovinglarning kuniga tushdi. Sо‘nggi Karolinglar ham butunlay nochor  xolga  tushib qoldi. X asr ohirida ularning  ularning  yerlari Fransiyaning  shimolidagi Lan shahrining о‘zi bilangina cheklanib qoldi, desak bо‘ladi. Sо‘ngi Karoling Lyudovik V Yalqov о‘lgandan keyin graf Rebert Zurning maszlaridan biribо‘lgan Guga Kapet nomli kishi 987  yilda zodagonlar va ruxoniylar yIIlishi tomonidan Fransiya qiroli  qilib tayinlandi. Shunday qilib, Fransiyani yangi